روانشناسی هاشملو

پیدایش دین توتمی

به نظر فروید ، انسان ابتدایی ، در رمه ی آغازین زندگی می کرد . این رمه تشکیل می شد از نری مسلط که پدر بود و تعدادی از ماده ها را در انحصار خود داشت . این پدر نیرومند ، پسران خود را از ماده ها دور نگه می داشت . روزی این پسران متحد شده پدر مسلط را کشتند و سپس آن را خوردند . دلیل این آدم خواری به نظر فروید این بود که آنها اعتقاد داشتند با خوردن قربانی ، نیرو و قدرت او را بدست می آورند .

بعد از مدتی ، آنها از عمل خویش پشیمان شدند و برای جبران و کفاره عمل خویش دو ممنوعیت را ابداع کردند :

یکی این که نمادی به صورت یک نوع حیوان را به جای پدر گذاشتند ، این نماد همان توتم است . برادران خوردن حیوان توتمی را حرام اعلام کردند .

و دیگری این که ازدواج درون گروهی را حرام کردند و با تحریم ماده های آزاد شده بر خود ، از ثمرات پیروزی شان چشم پوشی کردند .

فروید این پدر کشی را « نخستین جنایت تاریخ » می نامد و دین توتمی ( یا توتمیسم ) را نتیجه همین جنایت می داند . برادران ، آیین توتم را از این رو ابداع کردند تا دیگر بار به عمل پدر کشی دست نیازند . دین توتمی از احساس گناه و تلاش برای پرداخت کفاره و جبران سرچشمه می گیرد . به نظر فروید ، این عمل در ریشه ی همه ی ادیان بشری قرار دارد . همه ادیان بعدی در واقع کوشش هایی برای حل این مسئله اند و تنها از جهت مرحله فرهنگی که این کوشش در آن صورت می گیرد و راه حل اتخاذ شده با یکدیگر تفاوت دارند .

پیدایش دین

فروید در کتاب آینده یک پندار بیان می کند که انسان در دامن طبیعت متولد می شود و رشد می کند ، اما جهان طبیعت ، گرچه نوع بشر را پدید آورده است ، نسبت به نوع انسان بی رحم است ، زلزله ، طوفان ، امراض گوناگون و ... حیات او را تهدید می کنند . انسان ها برای دفاع از خود در مقابل این گونه نیروها به جوامع و قبایل مختلف روی آورده و به طور اجتماعی زندگی کرده اند ، زیرا در این جوامع امنیت انسان بیشتر است .

اما بشر برای زندگی اجتماعی باید بهایی هم بپردازد و آن چشم پوشی از بخش وسیعی از امیال و ارزوها است . بشر باید از امیال جنسی و طمع های فردی صرف نظر کرده و تابع قوانینی علم باشد . علاوه بر این ، اجتماعات و تمدن های گوناگون ، امنیت کامل را برای بشر فراهم نمی آورند . به عنوان مثال ، امراض گوناگون هنوز دامن گیر نوع بشر است . طوفان و زلزله هنوز به دست او رام نشده است .

فروید در قدم بعدی می گوید : حقیقتی وجود دارد که بدیهی است و ما همه از دوران کودکی به آن پی برده ایم : ما به هنگام ترس ، حوادث طبیعی و ... پدری داشتیم که به او پناه می بردیم و وجود او به ما قوت قلب می بخشید . صدای دلنواز او که می گفت : همه چیز به خیر و خوبی منتهی می شود ، ما را از ترس می رهانید . این تجربه ی دوران کودکی ما است . ولی حال که بالغ شده ایم . چه ؟ به نظر فروید در دوران بلوغ ، ندای دین همان کار صدای پدر را می کند و همان گرمی را دارد . باورهای دینی ، خدایی را به جهان فرافکنی می کنند که در مقابل تهدیدهای طبیعت و ترس پناهگاه ما است . حتی مرگ هم با یاد خدا ، ترسی در ما ایجاد نمی کند و مشکلات اجتماعی را فراموش می کنیم .

پدری که فروید در توتم و تابو تصویر می کند انسان ها صرفا از او می ترسند ، ولی در کتاب آینده یک پندار ، پدری می شود که همه او را دوست دارند .

فروید در توصیف باورهای دینی اصطلاحی خاص به کار می برد و آن « پندار » یا توهم است . او این واژه را به معنای خاصی به کار می برد . به نظر او ، یک پندار باوری است که ویژگی اصلی آن این است که ما تمایل زیادی داریم که راست باشد . به عنوان مثال ، این اعتقاد من که سرنوشت من تا پیری رقم خورده است ، یک پندار است . من اعتقاد دارم که چنین عمری خواهم داشت . زیرا شدیدا چنین آرزویی دارم . میان پندار و خیال باطل فرق است . خیال باطل چیزی است که شخص آرزوی راست بودن آن را می کشد ، ولی هر کس دیگری می داند که راست نیست . فروید ادعا می کند که اعتقاد به خدا را به عنوان خیال باطل نمی داند ، بلکه اعتقاد به خدا و دیگر باورهای دینی را پندار می داند .

فروید باور به دین و خدای طبیعت را ناشی از محرومیت و محدودیت هایی می دانست که اجتماع و تمدن بشری بر او تحمیل می کند .

پیدایش ادیان توحیدی از نظر فروید

فروید در آخرین کتاب خود ، موسی و یکتا پرستی به مسئله ادیان توحیدی پرداخته است . این کتاب ، عجیب ترین کتاب فروید است . او نخست بخشی از این کتاب را انتشار داد ، زیرا کلیسای کاتولیک ، سنگر آزادی در برابر خطر نازیسم شده بود و او نمی خواست مقامات این کلیسا را برنجاند . ولی وقتی آلمانی ها اتریش را به اشغال در آوردند و این سنگر در هم شکست ، فروید به لندن رفت و این اثر را به طور کامل منتشر کرد .

کتاب موسی و یکتا پرستی هم سبب آزردگی مسیحیان و هم یهودیان شد ، زیرا این کتاب با تعبیری که براساس اصول طبیعی از منشا یکتاپرستی ارائه می دهد ، به همه ادیان وحیانی سرایت می کند .

فروید در این کتاب ادعا درباره تاریخ ادیان ، خصوصا تاریخ یهودیت دارد و می خواهد بگوید با تحلیل روان شناختی می توان حوادث این تاریخ را تبیین کرد . او می بیند که حضرت موسی ، بزرگترین پیامبر قوم یهود است که زندگی بنی اسرائیل را تغییر داد و آن ها را تحت قوانین الهی درآورد . اما آیا واقعا حضرت موسی از قوم یهود و بنی اسرائیل بود ؟ فروید ادعا می کند که حضرت موسی شاهزاده ای مصری بود و یکی از پیروان فرعون مصر ، اخناتون (Akhenaton) بود . اخناتون کوشید به جای الهه متعدد مصری ، معبود واحدی – یعنی خدای خورشید آتن (Aten) – را جایگزین کند . اخناتون در این کار توفیق نیافت تا بعد از مرگ وی ، موسی بردگان قوم یهود را دور خود جمع کرد و این کار را ادامه داد . او کسانی را که علیه رهبری او می شوریدند ، به مرگ محکوم می کرد . یکتاپرستی موسی از این جا پیدا شده که او آیینی خشن که خدایی واحد ، یعنی یهوه را مورد پرستش قرار می داد و به قوم بنی اسرائیل دیکته کرد و در میان همین قوم کشته شد . بعدها قوم یهود در متون خود به جای موسای تاریخی ، موسایی را قرار دادند که خود توصیف می کنند . این آیین جدید در مقابل تمام خدایان و آیین های قبلی قرار گرفت و قرن ها بعد ، پیامبرانی میان قوم یهود آمدند که همین خدای واحد تبلیغ کردند . مسیحیت هم که از میان قوم یهود ظهور کرد ، به همین خدای واحد گرایید .

مرگ موسای تاریخی ، چیزی بیش از یک حادثه تاریخی است . این حادثه تکرار همان جنایت اصلی ، یعنی پدر کشی توسط برادران است . یکتا پرستی هم مانند توتم پرستی از قوم یهود سر بر آورد .

فروید معتقد است که چون اقتضای غریزه جنسی این است که هر گاه تحریک شود ، ارضا شود ، اما از همان اوان کودکی پدر و مادر ، به انسان یاد می دهند که ازادی جنسی مطلق وجود ندارد و حتی به او می گویند که آلت جنسی خود را باید بپوشانی . هر قدر سن بالاتر می رود ، اجتماع محدودیت های بیشتری پیش پای او می نهند ، اما انسان تسلیم این محدودیت ها نمی شود . غریزه های جنسی در مواجهه با این محدودیت ها سرکوب می شود و به ضمیر انسان بر می گردد ، یعنی از روان خودآگاه به ناخودآگاه می رود و در ناخودآگاه به شکل عقده در می آید . به نظر فروید ، شعرا و هنرمندان و حتی پیامبران همه از این طریق پدید آمده اند ، یعنی این غریزه ی سرکوب شده گاهی به صورت شعر و گاهی به صورت هنر و گاهی به صورت تعالیم دینی جلوه گر شده است .