اریک فروم یک روانکاو با نگرش اجتماعی است. اهمیت کار او در روان‌شناسی در تاکید وی بر نیروهای عظیم اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و نقش آن‌ها در شکل‌دهی شخصیت است. او منحصرا یک روانکاو نبود بلکه از اطلاعات رشته‌های علمی دیگر چون تاریخ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در آثار خود بهره فراوان برد.

فروم، معتقد بود که رشد فرد در دوران کودکی، موازی الگوی رشد و تحول بشریت است. به یک معنی "تاریخ هرگونه حیوانی، در دوران کودکی هر فرد تکرار می‌شود"؛ از این جهت که، ضمن اینکه کودک رشد می‌کند، به‌تدریج استقلال و آزادی بیشتری به دست می‌آورد و هرچه کودک کمتر متکی به پیوندهای اولیه به مادرش می‌شود، احساس امنیت کمتری پیدا می‌کند. نوزاد چیزی از استقلال نمی‌داند اما از وابستگی خود(به مادر) احساس ایمنی می‌کند.

به تصور فروم، مقداری جدایی و درماندگی همواره با فرایند رشد همراه است و کودک می‌کوشد تا پیوندهای اولیه خود را با احساس امنیت به دست آورد. اینکه کودک چه مکانیزمی را به‌کار می‌گیرد، به وسیله ماهیت رابطه والدین و فرزندان تعیین می‌شود.

فروم سه نوع رابطه میان‌فردی(متقابل) را مطرح می‌کند:

1) رابطه همزیستی،

2) رابطه ویران‌سازی

3) رابطه عشق.

در رابطه همزیستی، شخص هیچ‌گاه به یک حالت استقلال نمی‌رسد، بلکه با جزئی از کس دیگری شدن از تنها شدن و عدم امنیت می‌گریزد و با "بلعیدن" دیگری یا با "بلعیده شدن" از سوی دیگران، به این یکی‌شدن می‌رسد. رفتارهای خودآزاری از بلعیده شدن ناشی می‌شوند. کودک به‌طور کامل به والدین خود وابسته می‌ماند و از "خویشتن" خود به کلی چشم‌پوشی می‌کند. دیگر‌آزاری از وضعیت عکس برمی‌خیزد(از بلعیدن)؛ والدین با تسلیم به خواسته‌های کودک درباره هر موضوعی کل اختیارات را به او می‌دهند. اعم از اینکه کودک بلعیدن یا بلعیده‌شدن را اعمال کند، هر دو نوع این روابط، روابطی نزدیک و صمیمی است. کودک برای احساس امنیت خود واقعا به والدین خود نیاز دارد.

تعامل ویران‌سازی بر عکس، با فاصله گرفتن و جدایی از دیگران مشخص می‌شود. بنا به اظهار فروم ترک و ویران‌سازی صرفا صورت‌های منفعل و فعال یک نوع وابستگی به والدین است. اینکه رفتار کودک کدام صورت را پیدا کند، بستگی به رفتار والدین دارد.

عشق، یعنی سومین نوع تعامل، مطلوب‌ترین صورت رابطه والدین ـ فرزند است. در این مورد والدین بیشترین فرصت‌ها را برای کودک فراهم می‌کنند تا با احترام گذاشتن و تعادل مناسب بین امنیت و مسئولیت، "خویشتن" خود را رشد و گسترش بدهد. در نتیجه، کودک احساس نیاز کمی به گریز از آزادی فزاینده پیدا می‌کند و قادر است تا خود و دیگران را دوست بدارد. فروم با فروید در این موضوع هم عقیده بود که پنج سال اول زندگی دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای است. اما او معتقد نبود که شخصیت تا سن پنج سالگی به شکلی استوار و ثابت درمی‌آید.

به اعتقاد فروم، رویدادهای بعدی زندگی می‌توانند در تحت تاثیر قرار دادن شخصیت به همان اندازه رویدادهای پنج سال اول زندگی مهم باشند. او همچنین با فروید، در نگریستن به خانواده به عنوان عامل روانی یا نماینده جامعه در زندگی کودک، موافق بود. از طریق تعامل با خانواده است که کودک منش خود و راه‌های سازگار شدن با جامعه را فرامی‌گیرد، اگرچه در هر خانواده‌ای از این لحاظ تفاوت‌هایی وجود دارد. احساس فروم این بود که اکثر مردم یک فرهنگ دارای منش اجتماعی مشابهی هستند. کودک، این منش اجتماعی و همچنین منش فردی خود را از تعامل‌های منحصر به فرد با والدین به اضافه موهبت‌های ژنتیکی خود شکل می‌دهد. این امر، به گفته فروم بیان‌گر آن است که چرا افراد مختلف به یک محیط یکسان به شکل‌های متفاوتی واکنش نشان می‌دهند.

روی‌هم‌‌رفته تجربه‌های اجتماعی – محیطی به‌ویژه چگونگی عملکرد و رفتار والدین با کودک است که ماهیت شخصیت بزرگسالی را تعیین می‌کند، هر چند نمی‌توان به طور قاطع چنین تصوری را داشت.

اریک فروم معتقد است که شخصیت خواه سالم یا ناسالم ، به فرهنگ بستگی دارد . « جامعه نا سالم در اعضای خود عشق ورزیدن ، باروری و خلاقیت ، تعقل ، عینیت و نیرومندی را می دهد و با این شیوه کارآمدی انسان کامل را تسهیل می کند . رابطه سلامت روان با ماهیت جامعه بدین معنی است که جامعه تعریف در طول زمان و مکان تغییر یابد . شخصیت سالم نیاز هایش را با کمک « شیوه های مولد ، بارور و خلاق » ارضا می کند اما انسان نا سالم از طریق شیوه های نا معقول نیازهایش را برطرف می کند .
بنابر عقیده فروم انسان بین « آزادی و ایمنی » نوعی تعارض و دوگانگی وجود دارد . همین تعارض پنج نیاز روانی را در او بر می انگیزاند که این نیاز ها عبارتند از : وابستگی یا تعالی ، اصالت و ریشه داشتن ، احساس هویت ، چارچوب جهت گیری »

نیازهای روان‌شناختی

آدمی، به عنوان موجود زنده، دارای تعدادی نیازهای فیزیولوژیکی است که در انسان و حیوان خاستگاه و ماهیت یکسانی دارند. اما آدمی با حیوانات رده‌های پایین‌تر، از دو جنبه تفاوت دارد.

1) نخست از این جهت که انسان این نیازها را به شیوه‌ای غریزی یعنی با پیروی از الگوهای رفتاری خشک و ثابت ارضاء نمی‌کند. رفتار آدمی بی‌نهایت متغیر، متنوع و انعطاف‌پذیر است.

2) تفاوت دوم در این جاست که انسان به وسیله مجموعه‌ای از نیازهای ثانوی (یعنی نیازهای دارای ماهیت روان‌شناختی) برانگیخته می‌شود؛ نیازهایی که به جهات اجتماعی ایجاد شده‌اند و از یک فرد به فرد دیگر تفاوت‌های زیادی دارند.

اما به عقیده فروم دو سایق امنیت‌جویی‌ (برای گریز از تنهایی) و سایق متعارض با آن برای آزادی، جهانی هستند. انتخاب میان برگشت به امنیت از یک‌سو و پیش رفتن به سوی آزادی از سوی دیگر، غیرقابل گریز است. همه تلاش‌ها و کوشش‌های آدمی به وسیله این قطبیت تعیین می‌شود. فروم این نیازهای روان‌شناختی را به شش مقوله زیر طبقه‌بندی کرده است:

1. نیاز به وابستگی یا مراوده: این نیاز از این حقیقت سرچشمه می‌گیرد که آدمی، به لحاظ اینکه توانایی تصور و استدلال دارد، رابطه غریزی‌اش را با طبیعت از دست داده است. در نتیجه انسان باید روابط خاص خود راا بیافریند و رضایت‌آمیزترین رابطه، رابطه‌ای است مبتنی بر محبت سازنده با انسان دیگر که به غمخواری، مسئولیت، احترام و تفاهم متقابل منجر شود.

2. نیاز به ریشه‌دار بودن: ناشی از این است که انسان احساس می‌کند که جزء جدایی‌ناپذیر جهان است و به جایی تعلق دارد. در دوران کودکی، این نیاز با چسبیدن به مادر ارضاء می‌شود. پس از دوران کودکی، شخصص می‌کوشد این نیاز را با ایجاد احساس دوستی با دیگر زنان و مردان برآورده سازد.

3. نیاز به تعالی: آدمی نیاز شدیدی به این دارد که از طبیعت حیوانی‌اش فراتر رود. او می‌خواهد شخص خلاق  و خیال‌پرداز باشد، نه اینکه در حد یک مخلوق صرف باقی بماند.

4. نیاز به هویت: نیاز به کسب هویت، تلاش یک انسان است برای اینکه فردی منحصر به فرد شناخته شود و احساس کند که هویت خاصی دارد. احساس هویت از طریق فضایلی که انسان شخصا کسب می‌کند و یا ازز راه پیوستن و همکاری با فرد یا گروه دیگر، حاصل می‌شود.

5. نیاز به چارچوب جهت‌گیری: هر فرد به یک جهان‌بینی نیاز دارد. به عبارت دیگر، در هر فردی میل به داشتن یک طریق ثابت و مداوم در درک و فهم جهان هستی وجود دارد. این نیاز که در واقع یک قالب روانیی است و الزاما در هر فردی پدید می‌آید، ممکن است در اصل منطقی یا غیرمنطقی و یا مخلوطی از این دو باشد.

6. نیاز به تهییج و تحریک: به نیاز مداوم ما برای یک محیط محرک اطلاق می‌شود که در آن ما بتوانیم در سطوح بالایی از هوشیاری و فعالیت عمل کنیم. مغز چنین تحریک بیرونی مداومی را می‌طلبد تا سطوح متعالیی عملکرد خود را حفظ کند. بدون چنین تهییج و تحریکی، حفظ ارتباط ما با جهان اطرافمان دشوار خواهد بود.

شیوه‌ای که این نیازها به نمایش درمی‌آیند یا برآورده می‌شوند، بستگی به شرایط و فرصت‌هایی دارد که به وسیله فرهنگ فراهم می‌شوند. بدین‌ترتیب، طریقی که یک شخص با جامعه کنار می‌آید یا سازگار می‌شود عبارت از آن نوع سازشی است که فرد بین این نیازها و شرایط اجتماعی که در آن زندگی می‌کند، ایجاد می‌نماید.

انتقاد اریک فروم از نظریه فروید

جدي ترين منتقد فرويد، اريک فروم وارث نظريه ي روانکاوي مي باشد . او نظريه ي فرويد را با نوع زندگي اش مقايسه مي کند . وي مينويسد که فرويد در خلال سالهاي نامزديش ، يک عاشق حرارتي ، با اشتياق و فوق العاده حسود بود . عبارت زير که از نامه اي به مارتا نقل شده ، بياني مشخص و آشکار از گرمي عشق او به شمار مي رود : « اي شاهزاده خانم ، واي بر تو هنگامي که من نزدت مي ايم . من از تو بوسه هاي آتشين برخواهم گرفت و ترا چنان خوراک خواهم داد که چاق و گوشت آلود شوي . آن وقت اگر مايل باشي خواهي ديد چه کسي قوي تر است : يک دختر ظريف کوچک که به اندازه ي کافي غذا نمي خورد ، يا يک مرد تنومند وحشي که در بدن خود کوکائين دارد . » بيان کنايه آميز چه کسي قوي تر است حاوي يک معناي ضمني بسيار جدي است . فرض اين حق طبيعي مرد براي نظارت در زندگي زنش ، قسمتي از عقايد فرويد در مسئله ي برتري جنس مذکر بود . نمونه ي روشني از اين طرز فکر ، انتقاد وي بر جان استوارت ميل است . فرويد ميل را ستايش مي کند از اين نظر که به بهترين وجهي توانست خود را از استيلاي تعصبات معمولي برهاند ، از سوي ديگر افکار او را درباره ي آزادي جنس زن و به طور کلي مسئله ي زن پوچ مي داند .

به عقيده ي او اين فکر از پيش مرده ايست که بگويند مي شود زنان را عيناً مانند مردان به مقابله و تلاش در عرصه ي هستي فرستاد از نظر او مدتها قبل از دوراني که مرد بتواند مقامي براي خود در جامعه به دست آرد ، طبيعت سرنوشت زن را در عرصه ي زيبايي ، دلربايي و جذابيت تعيين کرده است .

به عقيده ي فروم عقايد فرويد در مورد آزادي زنان ، محققاً با نظر و عقيده ي يک مرد متوسط الحال اروپايي تفاوت ندارد . ولي فرويد مردي متوسط الحال نبود ، او عليه پاره اي از عميق ترين تعصبات زمان خويش علم طغيان برافراشت با اين همه او در اين مورد عادي ترين عقيده را در مسئله زنان تکرار مي کند ، و جان استوارت ميل را به خاطر عقايدش که در کمتر از پنجاه سال بعد مورد قبول دنيا واقع شد و کاملاً شايع گرديد ، پوچ و نا انساني خطاب مي کند .
به نقل از فروم ، فرويد زنان را مانند مرداني اخته شده مي نگريست که گويي از خود جنسيتي اصيل ندارند ، هميشه نسبت به مردان حسادت مي ورزند ، فراخود ي ضعيف و کم رشد دارند و موجوداتي بيهوده و غير قابل اعتمادند . اين عقايد در حقيقت همان عقايد پدرسالاري تعصب آميز زمان اوست که فقط اندکي موجه جلوه گر شده است .

فرويد پنجاه سال ديگر هم هنوز همين عقيده را داشت . هنگامي که وي فرهنگ آمريکايي را براي سرشت مادر سالاري اش مورد انتقاد قرار داد مهمان و شاگردش دکتر ورتيس پاسخ داد : ولي فکر نمي کنيد اگر والدين هر دو برابر باشند وضع خيلي بهتر مي شود ؟ آن وقت فرويد پاسخ داد : اين کاريست عملاً ناممکن . بايد عدم تساوي وجود داشته باشد و بين تساوي زن و مرد و برتري مرد که هر دو بدند ، برتري مرد زيانش کمتر است .

فروم مي نويسد : در حالي که سالهاي نامزدي فرويد مملو از عشق آتشين و تملق حسودانه بود ، چنين به نظر مي رسد که زندگي زناشويي اش به ميزان زيادي فاقد عشق جدي و هيجان و اشتياق بود . مانند بسياري از زناشويي هاي قراردادي ، در اينجا نيز فتح و پيروزي صورت گرفته ، ديگر منشاء نيرومندي براي احساس يک عشق هيجان انگيز وجود نداشته است . غرور مردي شامل و مستلزم نوازش است ، پس از زناشويي اين غرور منشاء ديگري براي ارضاء شدن پيدا نمي کند . در اين نوع زناشويي فقط يک وظيفه باقي مي ماند که زن بايد اجرا کند و آن وظيفه ي مادريست . او بايد بدون قيد و شرط فدايي همسرش باشد ، براي سعادت زندگي زناشويي تلاش کند ، هميشه پيرو نيازها و خواستهاي همسرش باشد ، زني باشد که هيچ چيز براي شخص خودش نخواهد ، زني که هميشه صبر مي کند ، واين چيزي نيست جز يک مادر .

فرويد پيش از زناشويي سخت عاشق بود ، زيرا مجبور بود مردانگي خود را با پيروزي بر دختري که انتخاب کرده بود به ثبوت رساند . همين که اين پيروزي از راه زناشويي اجرا شد و مهر لازم بر خود گرفت ، محبوب مورد ستايش تبديل به مادري دوست دارنده شد که شوهر مي توانست بدون ابراز يک عشق هيجان انگيز و قاطع ، بر محبت و توجهاتش تکيه کند .
به عقيده ي فروم فقدان صميميت عاطفي فرويد نسبت به زنان با اين حقيقت بيان مي شود که وي زنها را کم درک مي کرد . نظريه وي درباره ي آنان دليل تراشيهاي ساده دلانه اي از تعصبات جنس مذکر بوده است ، مخصوصاً مذکــري که نيـاز به استيلا دارد تـا آنکه ترسش را از زنان پنهان کند .