روانشناسی هاشملو

خواجه نصیرالدین طوسی در ضمن پرداختن به حکمت و علوم طبیعی، در کتاب اخلاق ناصری به سیاست مدن و تدبیر منزل توجه خاصی داشته و در اثنای مباحث خود به نظام ارزشی حاکم بر فرایند تعلیم و تربیت انسانی، توجه ویژه ای کرده است.  کتاب اخلاق ناصری اثر خواجه نصیرالدین طوسی یکی از مهمترین آثاری است که به مباحث اخلاقی، تدبیر منزل و سیاست مدن می پردازد و در لابه لای این مباحث نکات ارزشمندی درباره نظام ارزشی حاکم بر تعلیم و تربیت و راه مواجهه با آن ها بیان گردیده است.  

کتاب با مباحثی درباره حکمت عملی و نظری و انواع علوم آغاز می شود و به مابعدالطبیعه، ریاضی، طبیعی، علم الهی، نجوم و...  می پردازد، سپس مقدم های در باب حکمت عمل و تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن بیان می کند.  همچنین در بخش دیگر به تهذیب اخلاق و ارتباط آن با انسان اشاره می کند.  در باب کمال نفس، خیر و سعادت، رذایل و فضایل، امراض نفسانی، شهوات، تدبیر اولاد و تربیت آنان و... مباحثی ارزشمند مطرح شده است (نبی لو، 1391 ، صص 60 - 59 ).

تربیت فرزندان از منظر خواجه نصیر طوسی

خواجه نصیر در آثار تربیتی خود فصلی را به تدبیر منزل اختصاص داده است و در آن مسائل مربوط به نظام خانواده و روابط آن را مورد بحث قرار داده است.  از اجزای تدبیر منزل، تدبیر فرزندان است.  

خواجه نصیرالدین طوسی می گوید:  سخن گفتن درباره تربیت کودکان نه از آن جهت است که نیاز آنان به تربیت بیشتر از بزرگسالان است، بلکه از آن جهت است که کودکان برای تربیت آماده ترند.  

او در مورد تربیت فرزندان می گوید:  باید نامی نیکو بر فرزند نهاد و پیش از آنکه اخلاق تباه فراگیرد، تربیت اخلاقی او را آغاز کرد و در این کار باید از طبیعت وی پیروی نمود...  در تهذیب اخلاق او اقتدا به طبیعت باید کرد.  یعنی هر قوت که در حدوث او در بنیه کودک بیشتر بود، تکمیل آن قوت مقدم باید داشت.  باید او را از هم نشینان بد، دور داشت و به ارزش کرامت آگاه کرد.  پس باید وظایف و سنن دین به او آموخت و او را به انجام آنها واداشت.  نزد او باید از نیکان به نیکی یاد کرد و از بدان به بدی.  باید او را به کار نیکی که کرده بستایید و اگر کار بدی کرده، توبیخ صریح ننمایند، بلکه چنین وانمود کنند که او از بدی آن آگاه نبوده است، تا جسور نشود و اگر تکرار کرد، پنهانی سرزنش و نکوهش کنند.

خواجه نصیرالدین طوسی معتقد است، دختران باید طوری تحت تعلیم قرار گیرند تا در چهارچوب منزل، همسران و مادرانی شایسته گردند (نیک نژادی و دیگران، 1386 ، صص 26 - 24 ).

او صرفاً به گفتن کلیات اکتفا نکرده و به مسائل جزئی نیز پرداخته است به عنوان مثال او در تربیت فرزند چنین می گوید:  و از سخن های زشت شنیدن و لهو و بازی و مسخرگی احتراز فرمایند و از هر فعل که پنهانی کند، منع کنند و از خواب بسیار منع کنند که آن نعیظ ذهن و اماتت خاطر و سستی اعضا آرد و از نااهلان منع کنند و آداب حرکت و سکون و خاستن و نشستن و سخن گفتن بدو آموزند و از دروغ گفتن بازدارند و نگذارند که سوگند یاد کند، چه به راست و چه به دروغ، چه سوگند از هم هکس قبیح است و خاموشی و آنکه نگوید الا جواب و در پیش بزرگان به استماع مشغول بودن و از سخن فحش و لعنت و لغو اجتناب نمودند و سخن نیکو و جمیل و ظریف عادت گرفتن در چشم او شیرین گردانند و بر خدمت نفس خود و معلم خود و هرک که به سن از او بزرگتر بود تحریض کنند و فرزندان بزرگان بدین ادب محتاجند، و زر و سیم را در چشم او نکوهیده دارند که آفت زر و سیم از آفت سموم آفاعی )افعی ها( بیشتر است و به هر وقت اجازت بازی کردن دهند و لکن باید که بازی او جمیل بود (حمیدی، 1390 ، صص 102 - 101 ).

مراحل تربیت از منظر خواجه نصیر طوسی

با استناد به نوشته های خواجه به طور کلی سه مرحله  « تأدیب » ، «  تعلیم » و « تفهیم » را می توان به طور کلی از مراحل تربیت به شمار آورد.

در مرحله تأدیب که خاص دوران اولیه کودکی است، عادت دادن، تشویق و تنبیه، ترغیب، مجالست با افراد صالح و...  مناسب ترین روش تربیت اخلاقی است.  

در مرحله تعلیم یا آموزش، یاد دادن سنت ها و فرایض دینی، آموختن شعر، علم اخلاق و سایر علوم مربوط به حکمت نظری از روش های اصلی تربیت اخلاقی است.  اما تربیت اخلاقی مبتنی بر درک و فهم زمانی است که کودک دو مرحله پیشین را پشت سر گذاشته و به بینش اخلاقی رسیده باشد.  

بدین سان از نظر خواجه، عادت دادن بیشتر مربوط به مراحل پایین تر و ویژه دوران کودکی است ولی به تدریج و همراه با افزایش قدرت درک و فهم کودکان و نوجوانان باید از روش های عقلی که مبتنی بر پرورش فهم نیز می باشند، استفاده کرد (رهنما، 1385 ، ص 31 - 30 ).

هدف تربیت اخلاقی از منظر خواجه نصیر طوسی

به نظر خواجه، علم تربیت یعنی تربیت اخلاقی، جزء صناعات بشری است که در تکمیل طبیعت انسانی مطرح می گردد (نوروزی، عاطفت دوست، 1390 ، ص 59 ).

تربیت اخلاقی نیز به عنوان یکی از جلوه های متعالی تعلیم و تربیت که هدف عمده آن رشد اخلاقی شاگردان به گونه ای است که آنان افرادی « نیک و خیر » بار آورد، امری است که مربیان و معلمان ناچارند مستقیم و یا غیرمستقیم بدان توجه نمایند (رهنما، 1385 ، ص 22 ).

تهذیب و تربیت اخلاقی از دیدگاه خواجه طوسی، آراستن نفس به فضایل و پیراستن از رذایل است؛ به عبارت دیگر تربیت اخلاقی به معنای به کارگیری روش هایی به منظور پرورش فضایل و نیکی ها و زدودن رذایل اخلاقی است.

تربیت اخلاقی از دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان نماینده تفکر اخلاق اسلامی بر فضیلت مبتنی است (کیانی، نصرآبادی، 1390 ، ص 70 ).

هدف اصلی تربیت اخلاقی از نظر خواجه طوسی ایجاد و استقرار منش های معینی است که انسان را به سعادت و کمال و بالاترین مرتبه سعادت یعنی نائل شدن به جوار رب العالمین می رساند.

پس از دیدگاه خواجه، اولین گام در راه رسیدن به این هدف شناخت نفس است؛ چراکه انسان تا نفس خود را نشناسد هرگز نمی تواند برای اصلاح آن اقدام کند )کیانی، نصرآبادی، 1390 ، ص 71 ).

از نظر خواجه، غایت و هدف نهایی تربیت اخلاقی، رساندن فرد به سعادت است که در نتیجه تهذیب قوای نفسانی (شهوی، غضبی و نطق) و ایجاد اعتدال در میان آن ها حاصل می شود.  ایجاد فضایل چهارگانه عفت، شجاعت، علم و عدالت توسط افلاطون و ارسطو از پیش مطرح گردیده بود از هدفهای اصلی تربیت اخلاقی از نگاه خواجه نصیرالدین طوسی به شمار می رود (کیانی، نصرآبادی، 1390 ، صص 93 - 92 ).

روش های تربیتی از منظر خواجه نصیر طوسی

هم چنین در زمینه روش ها همانند بیشتر دانشمندان اسلامی « عادت دادن » را به ویژه در دوران کودکی عمده ترین راه تربیت اخلاقی می داند. در این زمینه توجه به مراحل تربیت اخلاقی از نظر وی مهم و اساسی است.  با افزایش سن متربیان به تهذیب اخلاق و شیوه های مختلف خودسازی اخلاقی از راه ریاضت اخلاقی و به طور کلی روش های عقلانی تأکید زیادی دارد.

نکته قابل توجه، اهمیتی است که خواجه در زمینه پرورش اخلاقی برای تفاوت های فردی قائل است.  وی با توجه به این اصل بر این باور است هر کسی باید به حسب استعداد و توانایی های خود تحت تربیت قرار گیرد.  به طور کلی می توان گفت:

1. سعادت واقعی انسان در گرو شناخت خود واقعی انسان است که به شناخت خداوند و تقرب به درگاه الهی منجر می شود.
2. انسان، گرایش های فطری دارد؛ اما مختار است و هیچ انسانی بر اساس فطرت به کارهای زشت و زیبا مجبور نیست.
3. به منظور کسب فضایل و رسیدن به سعادت، تعلیم و تربیت، ضروری است.
4. امکان تغییر اخلاق برای همه انسان ها، ممکن است.
5. محیط و الگوهای محیطی بر نگرش افراد و در نتیجه بر رفتارهای آنها تأثیر می گذارد؛ بنابراین معرفی الگوهای مناسب جامعه به نسل جدید می تواند متربیان را در تربیت بهتر یاری کند. از این رو التزام عملی مربیان به ارزش های اخلاقی ضروری می نماید.
6. برای جذب متربیان، بهتر است از روش محبت و مهرورزی در زمینه تربیت استفاده شود.
7. تعلیم و تربیت باید مبتنی بر خردورزی باشد و با روش های عقلانی اجرا شود.. . (کیانی، نصرآبادی، 1390 ، صص 93 - 92 ).

در مقام روش های تربیت اخلاقی، خواجه نصیرالدین طوسی در مرحله تأدیب، عادت دادن و بهره بردن از تشویق و تنبیه را اساسی ترین روش های تربیت می داند.  علاوه بر این، وی همچنین روش های تربیت اخلاقی را به روش های عام و رو شهای خاص تقسیم می کند.

روش های عام، شامل پرهیز از گوش دادن به داستان ها و حرف های ناشایست و دوری کردن از شرکت در مراسم لهو و لعب، برقراری اعتدال در دو قوه شهویه و غضبیه، پرهیز از تهییج و تحرک قوه غضبیه و شهویه، انجام دادن کارهای نیک و روش های خاص نیز شامل معالجه برخی از کشنده ترین رذایل از جمله حیرت، جهل بسیط، جهل مرکب، بددلی، ترس، افراط در شهوت... می شود (نوروزی، عاطفت دوست، 1390 ، ص 64 ).