جولیان راتر ( Rater ) دریافت که برخی افراد معتقدند تقویت کننده ها به اعمال خودشان بستگی دارند در حالی که دیگران باور دارند که تقویت کننده های آنها به وسیله دیگران و نیروهای بیرونی کنترل می شوند. او این مفهوم را منبع کنترل (locus of control) نامید.

مفهوم هسته‌ی كنترل، نخستین بار توسط راتر (1966)، در نظریه‌ی یادگیری اجتماعی، مطرح شد.

در این تئوری، او تقویت را به عنوان تعیین‌كننده‌ی رفتار و ادراك فرد از منابع تقویت‌كننده را، به عنوان یكی از عناصر مهم وقوع یا عدم وقوع رفتار در آینده قلمداد نمود. (راتر، 1966 به نقل از خیرولیسی ، 1999،ترجمه جاودان ،1383).

از نظر جولیان راتر این مفهوم دارای دو بعد کنترل درونی و بیرونی است .

افرادی که با عنوان شخصیت های دارای منبع کنترل درونی توصیف شده اند، معتقدند تقویتی که دریافت می کنند تحت کنترل رفتارها و نگرشهای خودشان قرار دارد. آنهایی که از شخصیت منبع کنترل بیرونی برخورداند، تصور می کنند  پاداش هایی که می گیرند، دیگران، سرنوشت یا شانس کنترل می کنند.

بنابر فرضیات راتر، به عقیده افرادی که دارای منبع کنترل درونی هستند، رویدادهای مثبت زندگی در نتیجه طرحریزی دقیق و کوشش پیگیر خود آنها به دست میآید. لذا مسئولیت اعمال، رفتار و پیامدهای ناشی از آن را قبول میکنند. این افراد خود را حاکم بر سرنوشت خویش و کنترل زندگی را درونی می دانند.
در مقابل، افراد دارای منبع کنترل بیرونی، بین رفتار خود و رویدادها هیچگونه رابطه علی و معلولی نمیبینند و بخت و اقبال، تصادف، شانس و یا اشخاص دیگر را مسئول نتایج رفتار خود می دانند؛ در نتیجه مسئولیت اعمال و رفتار خود را نمی پذیرند .

افراد دارای منبع کنترل درونی معتقدند که بر شرایط خود کاملا کنترل دارند و مطابق با آن رفتار می کنند. این افراد کمتر پذیرای تلاشهای دیگران برای تاثیر گذاشتن بر آنها هستند، به مهارتهای خود اهمیت زیادی می دهند، و نسبت به نشانه های محیطی که برای هدایت کردن رفتار استفاده می کنند، هوشیارترند. آنها از اضطراب کمتر و عزت نفس بالاتر خبر می دهند، در قبال اعمالشان مسئول ترند و از سلامت روانی و جسمانی بیشتری برخوردارند.

ارزیابی منبع کنترل

راتر پرسشنامه مقیاس درونی – بیرونی I-E را ابداع کرد که از ۲۳ جمله گزینه انتخاب اجباری تشکیل شده است. آزمودنی ها از هر جفت ماده آزمون یکی را که آنها را بهتر توصیف می کند، انتخاب می کنند.

تفاوت های سنی و جنسیتی

تلاش برای کنترل کردن محیط بیرونی ما، در کودکی شروع شده و بین ۸ تا ۱۴ سالگی برجسته تر می شود. دختر ها در منبع کنترل درونی نمرات به مراتب بالاتر از پسرها می گیرند. دانشجویان بیشتر جهت گیری درونی دارند تا بیرونی. زمانی که افراد مسن تر می شوند بیشتر درون گرا می شوند که در میان سالی به اوج می رسد. منبع کنترل بیرونی در زنان، بعد از طلاق افزایش می یابد و برگشت به منبع کنترل درونی در پی آن است.

تفاوت های رفتاری

آنهایی که در منبع کنترل درونی نمره بالا گرفتند، بیشتر می توانستند با تغییر سازگار شوند و در آزمون های مهارتهای ذهنی، از آنهایی که بیرونی گراتر بودند، نمره بالاتری گرفتند. افرادی که از نظر منبع کنترل درونی بالا هستند، کمتر احتمال دارد که مشکلات هیجانی داشته باشند یا الکلی شوند. دانشجویانی که در منبع کنترل درونی نمره بالا گرفتند، از آنهایی که در منبع کنترل بیرونی نمره بالا گرفتند، راحت تر سازگار شدند.

تفاوت ها در سلامت جسمانی

افرادی که جهت گیری درونی دارند، از افرادی که جهت گیری بیرونی دارند، سالمتر هستند. افراد دارای جهت گیری درونی، فشار خون پایین تر و حملات قلبی کمتری دارند. در صورتی که آنها به مشکلات قلبی مبتلا شوند، بهتر از بیمارانی که جهت گیری بیرونی دارند با کارکنان بیمارستان همکاری می کنند و زودتر مرخص می شوند. افرادی که جهت گیری درونی دارند بیشتر مراقب سلامتی خود هستند، به احتمال بیشتری کمر بند ایمنی می بندند و سیگار را ترک می کنند.

پرورش دادن منبع کنترل در کودکی

منبع کنترل در کودکی آموخته می شود و مستقیما با رفتار والدین ارتباط دارد. عقاید کنترل بیرونی توسط کودکانی ابراز می شوند که در خانه های بدون الگوی مردانه بزرگ شده اند. عقاید کنترل بیرونی با تعداد خواهر برادر ها افزایش می یابد. کودکان در خانواده های بزرگ تک والد که زنان سرپرستی آنها را بر عهده دارند، به احتمال بیشتری منبع کنترل بیرونی را پرورش می دهند. کودکانی که مادرشان افسرده هستند و تحصیلات رسمی یا درآمد کن دارند، احتمالا منبع کنترل بیرونی را پرورش می دهند.

تاملاتی درباره منبع کنترل

مفهوم منبع کنترل راتر و مفهوم احساس کارآیی بندورا، هر دو مفهوم به برداشت یا عقیده ما درباره میزان کنترلی که بر رویدادهای زندگی خود داریم و توانایی کنار آمدن با آنها می پردازند. تفاوت عمده بین این دو مفهوم در این است که منبع کنترل می تواند به موقعیت های گوناگون تعمیم یابد، در حالی که احساس کارآیی ویژه موقعیت خاصی است.

پژوهش راتر بسیار دقیق و کنترل شده بوده و او در هر جا که امکان داشته از روش های ارزیابی عینی استفاده کرده است.

منبع کنترل درونی

افرادی که دارای متغیرهای شخصیتی موسوم به منبع کنترل درونی هستند، معتقدند که بررفتار خود تاثیر و کنترل داشته باشند و خود را حاکم بر سرنوشت خود ببینید اینان به توانایی خود در مهار کردن رویدادهای زندگی یعنی منبع داخلی نظارت و کنترل باور دارند.

افراد دارای منبع کنترل درونی، اعتقاد دارند که کنترل کافی بر زندگی خود و رویدادهای آن داشته و مطابق همین باور رفتار می کنند. تحقیق نشان داده است که آنها در تکالیف خود عملکرد بهتری دارند. کمتر تحت نفوذ دیگران قرار می گیرند و برای مهارت ها و پیشرفت های خود ارزش والاتری قائل هستند. اینان نسبت به قرینه های محیطی که می توانند برای هدایت رفتار خود از آنها استفاده کنند هشیارترند به علاوه آنها بیشتر از افراد دارای منبع کنترلی بیرونی برای قبول مسئولیت اعمال خود آمادگی دارند. تحقیقات مقدماتی حاکی از آن است که افراد دارای منبع کنترل درونی از بهداشت روانی، بهتری برخوردارهستند (کریمی، 1376،ص 127)

همچنین این افراد در تکالیف آزمایشگاهی در سطح بالاتری عمل نموده و کمتر مستعد تلاش هایی در تاثیر گذاشتن به آنها می باشند. آنها اضطراب کمتر و عزت نفس بیشتری گزارش می کنند، آمادگی بیشتری برای پذیرفتن مسئولیت جهت اعمالشان دارند و از سلامت روانی بیشتری برخوردارند (کریمی، 1376،ص 127).

آیا منبع کنترل درونی همیشه مطلوب است؟ پژوهشگران حوزه منبع کنترل نگران آن هستند که تمایز درونی – بیرونی صرفاً به عنوان اصطلاحی برای بیان خوب و بد یا با کفایت و بی کفایت به کار برود. با وجود این، در بسیاری از تحقیقات معلوم شده است که درونی ها کارکرد بهتری نسبت به بیرونی ها دارند. شاید یک علت آن باشد که بسیاری از پژوهش ها در زمینه هایی انجام شده که فرد بر آنچه برایش اتفاق افتاده تا حدودی کنترل دارد(مثلاً دانشجویان می توانند با تغییر عادات مطالعه خود بر نمره هایشان اثر بگذارند). در چنین موقعیت هایی، اعتقاد به مهار شخص می تواند درست و انطباقی باشد، اما موقعیت هایی نیز هستند که فرد کنترل اندکی بر آنها دارد.

در برخی مشاغل خاص، کسانی که سخت کار می کنند به همان میزانی حقوق دریافت می کنند که افراد فراری از کار دریافت می کنند. در یک حکومت استبدادی، در اکثر موارد امکان آن وجود ندارد که به حکومت و دولت تاثیر گذاشت. در چنین موقعیت هایی، اعتقاد به مهار شخص ممکن است موجب پریشانی فرد شود(حسین شاهی، 1379، ص 70).

منبع کنترل بیرونی

افرادی که دارای متغیرهای شخصیتی موسوم به منبع کنترل بیرونی هستند تصور می کنند که دریافت تقویت آنها وابسته به مردم دیگر، تقدیر و یا شانس است این افراد معتقدند که بر آنچه بر ایشان روی می دهد کنترل ندارند و رویدادها را به منابع بیرونی از خود مثل شانس، سرنوشت و صاحبان قدرت نسبت می دهند. در واقع این افراد فکر می کنند که دریافت تقویت آنها وابسته به لطف دیگران و یا شانس است. مردم دارای منبع کنترل بیرونی معتقدند که تقویت توسط مردم دیگر کنترل شده و آنها مقابل این نیروهای بیرونی ناتوانند. (سیدمحمدی، 77، ص 505).

منبع کنترل ما تاثیر مهمی بر رفتارمان خواهد داشت اشخاصی دارای منبع کنترل بیرونی معتقدند رفتارها یا مهارت های آنها در تقویت هایی که دریافت می دارند اثری ندارد، در نتیجه در کوشش برای بهبود موقعیت خود فایده ای نمی بینند. آنها به منبع کنترل زندگی خود در زمان حال یا آینده باور چندانی ندارند. (کریمی، 1376، ص 207).

افراد معتقدند به منبع کنترل بیرونی ارزش ناچیزی برای هرگونه تلاش جهت بهبود بخشیدن به شرایط خود قائل می باشند. برای این افراد زندگی بیشتر نوعی بازی شانس است و به نظر آنها موفقیت بیشتر شانس یا لطف دیگران بستگی دارد(گنجی، 1357، ص 48).

بنابراین در می یابیم که منبع کنترل درونی – بیرونی یک بعد شخصیتی است و بطور کلی بیشتر مردم بین این دو حد افراطی قرار می گیرند. میزان درونی یا بیرونی بودن فرد یک رشته پیامدهای رفتاری خواهد داشت. انتظار می رود که درونی ها در انواع بسیاری از فعالیت ها سلطه جویی و کارآمدی نشان دهند. در حالیکه بیرونی ها بیشتر منفعل هستند و احتمال رفتار زیاد در آنها کمتر است. جای تعجب نیست که افراد مستضعف و گروه های اقلیت، شدیداً به بعد بیرونی نزدیک ترند (کریمی و جمهری، 1374، ص 87).

 ویژگی های افراد با منبع کنترل درونی

اشخاص با منبع کنترل درونی از لحاظ رفتاری و شخصیتی دارای ویژگی های زیر می باشند:

1-   کنترل کافی بر زندگی خود دارند، یعنی به توانایی خود در مهار کردن رویدادهای زندگی باور دارند.

2-   در تکالیف خود عملکرد بهتری دارند و در انواع بسیاری از فعالیت ها سلطه جویی و کارآمدی نشان می دهند.

3-   کمتر تحت نفوذ دیگران قرار می گیرند و حس انتخاب شخصی بیشتری را تجربه می کنند.

4-   برای مهارت ها و پیشرفت های شخصی خود ارزش والاتری قائلند.

5-   نسبت به قرینه  های محیطی که می توانند برای هدایت رفتار خود از آنها استفاده کنند هشیارترند.

6-   بیشتر افراد دارای کنترل درونی برای قبول مسئولیت اعمال خود آمادگی دارند.

7-   با احتمال بیشتری درگیر خیال پردازی های زیادتری درباره  پیشرفت می باشند و خیال پردازی های کمتری درباره شکست دارند.

8-   اطلاعات بیشتری را در موقعیت های متفاوت کسب نموده و پردازش می نمایند.

9-   احتمال کمتری دارد که مشکلات هیجانی داشته باشند و الکلی بشوند.

10-   در کنار آمدن با ناراحتی های روانی توانایی بهتری دارند.

11-   عزت نفس بیشتری دارند و به شیوه های ماهرانه اجتماعی تری عمل می کنند.

12-   با همسالانشان مردمی ترند و جذب ارتباطاتی می شوند که می توان در انها تاثیر    گذاشت.

13-  این افراد گرایش به کسب نمرات بیشتری در مدرسه دارند در آزمون های پیشرفت تحصیلی استاندارد نمرات بالاتری به دست می آورند.

14-  در تلاش برای قانع سازی و زورگویی مقاوم تر، زیرک تر و کنجکاوترند.

15-  احتمال دارد این اشخاص از نظر جسمانی سالم تر از افراد بیرونی باشند و نیز گرایش کمتری به بیماریهای فشار خون،حملات قلبی دارند.

16-  افراد دارای منبع کنترل درونی در ورزش کردن و ترک سیگار از احتمال بیشتری  برخوردارند (کریمی و جمهری، 1374)

ویژگی های افراد با منبع کنترل بیرونی

اشخاص با منبع کنترل بیرونی از نظر رفتاری و شخصیتی دارای ویژگی های زیر می باشند .

1- این افراد به امکان کنترل زندگی خود در زمان حال و آینده باور چندانی ندارند.

2- در کوشش برای بهبود موقعیت خود فایده ای نمی بینند.

3- احساس فشار روانی در این افراد  بیشتر است.

4- افراد بیرونی محیط را تهدید کننده می بینند، یعنی اعتقاد آنها این است که کنترلی بر آن ندارند.

5- از نظر جسمانی نسبت به افراد درونی ضعیف ترند، یعنی درونی ها به نظر می رسد سالم تر باشند.

6- بیشتر از درونی ها به شانس اعتقاد دارند و در واقع برای افراد زندگی بیشتر نوعی بازی شانس است.

7- موفقیت هایشان را به لطف دیگران و یا شانس نسبت می دهند.

8- برای قبول مسئولیت آمادگی کمتری دارند.

9- این افراد به طور کلی حس کنترلی را احساس نمی کنند.

10- بیشتر منفعل هستند و احتمال رفتار فعال در آنها کمتر است (کریمی و جمهری، 1374)

رابطه منبع کنترل و افسردگی

بسیاری از تحقیقات تجربی و علمی که در حال پیشرفت می باشند، نشان می دهند که افرادی که به کنترل رفتارشان و نتیجه تجاربشان ایمان دارند، یعنی افرادی که از قدرت کنترل حسی داخلی زیادی برخوردارند، کمتر در معرض تأثیر منفی و افسردگی قرار می گیرند، خودتنظیمی و مهارت سازگاری مثبت بیشتری از خود نشان می دهند و در مقایسه با افرادی که احساس کنترل آنها خارجی است، از سطح عزت نفس و صلاحیت عینی بیشتری
برخوردارند .

رابطه منبع کنترل و سلامت روانی

افراد دارای منبع کنترل درونی نسبت به افرادی که دارای منبع کنترل بیرونی هستند، اختلالات روانی کمتری نشان می دهند .

بیرونی بودن با احساس اضطراب و افسردگی ارتباط دارد. علت اینکه بیرونی بودن با سازگاری ضعیف در ارتباط است، شاید این باشد که داشتن احساس رضایت از زندگی مبتنی بر این است که افراد احساس می کنند بر بروندادهای خود کنترل دارند.

فارس ( 1972 ) در تحقیقاتش نشان داده است که درونیها، اضطراب کمتری دارند و احتمالاً کمتر در معرض تشخیص بیماری روانی قرار می گیرند.

پژوهش هولدر و لوی ( 1988 ) نشان داد افرادی که به کنترل درونی بیشتر اعتقاد دارند، پریشانی روانی کمتری را تجربه می کنند. کنترل درونی یک متغیر شخصیتی است که با خشنودی همراه است، ضمن اینکه پیشبینی کننده شادی نیز شناخته شده است .
کنترل درونی به عنوان یک جنبه از شخصیت و یک راه مقابله با وقایع استرسزای زندگی مطرح میباشد. کسانی که دارای احساس تسلط و کنترل درونی بیشتری هستند، رضایتمندی بیشتری از زندگی دارند و از سلامت بیشتر و افسردگی کمتری برخوردارند .