تشويق و تنبيه در قرآن
تشويق در قرآن
قرآن هنگام بيان سرگذشت امت هاي پيشين به نعمت هاي داده شده به ايشان و بلاها ومصيبت هاي وارد آمده بر آنها اشاره مي كند تا امت هاي آينده از آن پند بگيرند. آوردن داستان سرگذشت امت هاي پيشين براي بازگوكردن توانايي خداوند است. قرآن در وصف پيامبران مي فرمايد كه آنان مبشر (بشارت دهنده) و منذر (بيم دهنده) هستند. تعبير قرآني بشارت وانذار كاملاً با پاداش و تنبيه كه دو ابزار تربيتي و اصلاحي است، هم آهنگي دارد.
از مجموع آيات مربوط به دو عامل تشويق و تنبيه، حدود 300 آيه به مسأله ي تشويق و 600 آيه، به عامل تنبيه مربوط است.1 در اين جا دسته بندي اين آيات، براي هر دسته، نمونه هايي مي آوريم.
1ـ قدرت در مديريت اسلامى، محمدمهدى نادرى قمى، ص 158.
1ـ پاداش و تشويق؛ ابزار تأثيرگذار
الف ـ خداوند ميفرمايد:
آمِنوا بِاللّه وَ رَسولِهِ وَ اَنفِقوا مِمّا جَعَلَكُم مُسْتَخْلَفينَ فِيهِ فَالَّذينَ امِنوا مِنْكُمْ وَ اَنْفَقُوا لَهُم اَجْرٌ كَبيرٌ.1
به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از آن چه خداوند، شما را در آن جانشين قرار داده است انفاق كنيد.پس كساني از شما كه ايمان آورند و انفاق كنند، براي ايشان پاداش بزرگي است.
اين آيه ي شريفه براي نفوذ در قلب مسلمانان از پاداش بهره مي گيرد و مي فرمايد كساني كه از دستور الهي، پيروي كنند و رفتار مطلوب و مورد نظر خدا را انجام دهند از پاداش بزرگ الهي بهره مند خواهند شد.
ب ـ خداوند در سوره ي رعد، قوانين و مقررات مطلوب الهي را بيان مي كند. سپس براي تقويت انگيزه ي افرادي براي پيروي از اين قوانين و مقررات، پاداش الهي را به تصوير مي كشد:
وَالَّذينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهَ رَبِّهِم وَ اَقاموُا الْصَّلوةَ وَانْفَقوُا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدرَؤُنَ بِالْحَسَنَه الْسيِّئَةَ اولئِكَ لَهُمْ عُقْبَي الْدّار جَنّاتِ عَدْنٍ يَدْخُلوُنَها وَ مَنْ صَلَحَ من ابائِهِم وَ اَزواجِهِمْ وَ ذُرّياتِهِمْ وَ الْمَلائِكَةِ يَدْخُلوُنَ عَلَيْهِمْ مِنْ كل بابٍ. سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَي الْدّار.2
آنان كه براي به دست آوردن خشنودي پروردگارشان، شكيبايي كردند و نماز را بر پاداشتند و از آنچه به آنان روزي داديم، در نهان و آشكار انفاق كردند و بدي را با نيكي دور مي كنند، براي آنان است خانه ي آخرت، بهشت هايي پاينده كه به آن در آيند و نيز هر يك از پدران و همسران و فرزندان شايسته و نيكوكارشان و فرشتگان از هر دري بر آنان وارد شوند و (گويند) سلام برشما به پاداش صبري كه كرديد. پس چه نيك است خانه ي آخرت.
1ـ حديد، 7.
2ـ رعد، 22 ـ 24.
2ـ پاداش؛ مادي و غيرمادي
الف ـ خداوند در اين آيه، به پاداش مادي اشاره كرده است:
وَالَّذينَ آمَنوا وَ عَمِلوُ الْصّالِحاتِ اوُلئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّة هُمْ فيها خالِدُون. 1
و كساني كه ايمان آورند و كردار نيك و شايسته انجام دهند، ايشان اصحاب بهشت اند و در آن جاودانه خواهند بود.
ب ـ در اين آيه ي شريفه، دوستي الهي، پاداش پيروي از فرمان خداوند شمرده شده است:
وَاَنْفِقوُا في سَبيلِ اللّه وَ لاتُلْقُوا بِايْديكُمْ اِلي الْتَهْلُكَةِ وَ اَحْسِنُوا اِنَّ اللّه يُحِبُ الْمُحْسِنين.2
و در راه خدا (از مال خود) انفاق كنيد و با دست خود، خويشتن را در هلاكت مي افكنيد و نيكي كنيد. همانا خداوند نيكوكاران را دوست دارد.
1ـ بقره، 82.
2ـ بقره، 195.
3ـ همراه بودن پاداش و تنبيه
الف ـ خداوند مي فرمايد:
مَنْ عمل سَيّئة فَلايُجْزي اِلا مِثْلها وَ مَنْ عمل صالِحا من ذَكَرٍ اَوْ اُنْثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَْدخُلوُنَ الْجَنَّة يُرْزَقونَ فيها بغَير حِسابٍ.1
هر كس در دنيا كار بدي كرده است، جزايي جز شبيه آن چه انجام داده است نخواهد داشت و هر مرد و زني كه كردار شايسته به جا آورده است، اگر با ايمان باشند، به بهشت جاودان وارد شوند و از روزي و رزق بي حساب برخوردار مي گردند.
براساس اين آيه ي شريفه، كاركنان خطاكار كه بر خلاف اهداف مدير حركت كنند، تنبيه مي شوند و كاركنان فرمانبر پاداش مي گيرند. در اينجا تشويق و تنبيه همراه با يكديگر آمده است:
ب ـ خداوند در قرآن فرموده است:
بَلي مَن كَسَبَ سيئَةً وَ اَحاطَتْ بِهِ خَطيئَة فَاُولئِكِ اَصْحابُ الْنّارِ هُمْ فيها خالِدون وَالَّذينَ امَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات اولئكَ اَصْحابُ الْجَنَّة هُمْ فيها خالِدون. 2
آري، هر كس كردار زشت بياندوخت و كردار بد بر او چيره شد، هر كه باشد، اهل دوزخ است و در آن آتش، پيوسته ماندگار خواهد بود و كساني كه ايمان آوردند و كارهاي نيك و شايسته كردند، اهل بهشت اند و پيوسته در بهشت، جاويد خواهند ماند.
پيامبران براي رسيدن به اهداف مورد نظر خود و نفوذ در ميان افراد، از دوابزار پاداش (بشارت) و تنبيه (انذار) بهره مي گيرند. اين دو ويژگي (به صيغه ي بشير و نذير يا مبشر و منذر) 58 بار در قرآن تكرار شده است كه در 16 مورد در كنار يكديگر آمده است:
فَقَد جائَكُم بَشيرٌ وَ نَذيرٌ.3
اِنَّني لَكُم مِنْهُ نَذيرٌ وَ بَشير.4
1ـ غافر، 40.
2ـ بقره، 81 ـ 82.
3ـ مائده، 19.
4ـ هود، 2.
3ـ همراه بودن پاداش و تنبيه
الف ـ خداوند مي فرمايد:
مَنْ عمل سَيّئة فَلايُجْزي اِلا مِثْلها وَ مَنْ عمل صالِحا من ذَكَرٍ اَوْ اُنْثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَْدخُلوُنَ الْجَنَّة يُرْزَقونَ فيها بغَير حِسابٍ.1
هر كس در دنيا كار بدي كرده است، جزايي جز شبيه آن چه انجام داده است نخواهد داشت و هر مرد و زني كه كردارشايسته به جا آورده است، اگر با ايمان باشند، به بهشت جاودان وارد شوند و از روزي و رزق بي حساب برخوردار مي گردند.
براساس اين آيه ي شريفه، كاركنان خطاكار كه بر خلاف اهداف مدير حركت كنند، تنبيه ميشوند و كاركنان فرمانبر پاداش ميگيرند. در اينجا تشويق و تنبيه همراه با يكديگر آمده است:
ب ـ خداوند در قرآن فرموده است:
بَلي مَن كَسَبَ سيئَةً وَ اَحاطَتْ بِهِ خَطيئَة فَاُولئِكِ اَصْحابُ الْنّارِ هُمْ فيها خالِدون وَالَّذينَ امَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات اولئكَ اَصْحابُ الْجَنَّة هُمْ فيها خالِدون. 2
آري، هر كس كردار زشت بياندوخت و كردار بد بر او چيره شد، هر كه باشد، اهل دوزخ است و در آن آتش، پيوسته ماندگار خواهد بود و كساني كه ايمان آوردند و كارهاي نيك و شايسته كردند، اهل بهشتاند و پيوسته در بهشت، جاويد خواهند ماند.
پيامبران براي رسيدن به اهداف مورد نظر خود و نفوذ در ميان افراد، از دوابزار پاداش (بشارت) و تنبيه (انذار) بهره مي گيرند. اين دو ويژگي (به صيغه ي بشير و نذير يا مبشر و منذر) 58 بار در قرآن تكرار شده است كه در 16 مورد در كنار يكديگر آمده است:
فَقَد جائَكُم بَشيرٌ وَ نَذيرٌ.3
اِنَّني لَكُم مِنْهُ نَذيرٌ وَ بَشير.4
1ـ غافر، 40.
2ـ بقره، 81 ـ 82.
3ـ مائده، 19.
4ـ هود، 2.
4ـ ناديده گرفتن پيشينه ي نامطلوب؛ پاداش خطاكاران براي انجام رفتار مطلوب
خداوند مي فرمايد:
يا اَيُّها الَّذينَ آمَنوا اتَّقواللّه وَ قولوا قَولاً سَديدا يُصْلِحْ لَكُمْ اَعْمالكم وَ يَغْفِرلَكُم ذُنوبكم وَ مَن يطِعِ اللّه وَ رَسولَهُ فَقَد فازَ فَوزا عَظيما.1
اي اهل ايمان! پرهيزكار و خدا ترس باشيد و هميشه به حق و صواب، سخن گوييد، تا خداوند، كردار شما را به لطف خود اصلاح فرمايد و از گناهان شما درگذرد. همانا هر كه از خدا و رسولش پيروي كند، به رستگاري بزرگي دست يافته است.
يكي از مواردي كه در اين آيه ي شريفه به عنوان پاداش آمده، اين است كه اگر مؤمنان در رفتار و گفتار، گوش به فرمان خداوند باشند، خطاها و پيشينه ي بد آنان بخشيده مي شود و خداوند، عملكردشان را اصلاح خواهد كرد.
ب ـ همچنين در اين آيه آمده است:
يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنوا اِنْ تَتَّقوا اللّه يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقانا وَ يُكَفِّرْ عَنْكُم سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْلَكُمْ وَ اللّه ذوُ الْفَضْلِ الْعَظيم.2
اي كساني كه ايمان آورده ايد! اگر از خدا پروا داشته باشيد، به شمار (قدرت) شناخت حق و باطل را مي دهد و كردار بدتان را ميزدايد و شما را مي آمرزد و خداوند دارنده ي فضل و بخشش بزرگ است.
اين آيه، كمك هاي فكري مدير و چشم پوشي از كردار بدكارمندان را به عنوان يك پاداش بيان كرده است.
1ـ احزاب، 70 ـ 71.
2ـ انفال، 29.
5ـ مراتب گوناگون پاداش
الف ـ در قرآن آمده است:
وَ لِكُلّ دَرَجاتٌ مِمّا عَمِلوُا وَ ما رَبُّك بَغافِل عَمّا يَعْمَلون.1
و هر كس از بندگان به كرداري كه كرده است (نزد خداوند) رتبه خواهد يافت و خدا از كردار هيچ كس غافل نخواهد بود.
ب ـ هم چنين خداوند مي فرمايد:
لايَسْتَوي مِنْكُم من اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ اُولئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذين اَنْفِقُوا مِن بَعْدُ وَ قاتِلوا وَ كُلاًّ وَعَدَاللّه الْحُسْني وَ اللّه بِما تَعْمَلوُن خَبيرٌ.2
آن مسلمانان كه پيش از فتح مكه (در راه دين) انفاق و جهاد كردند، با ديگر مسلمانان، برابر نيستند، آنان اجر و مقام شان بسيار بزرگتر از كساني است كه پس از فتح (و قدرت اسلام)، انفاق و جهاد كردند و خداوند به همه ي آنان، نيكوترين پاداش را وعده داده است و خدا به هر آن چه انجام دهيد، آگاه است.
1ـ انعام، 132.
2ـ حديد، 10.
تنبيه در قرآن
آيات فراواني در قرآن با اشاره به مجازات سرپيچي كنندگان از احكام الهي در ميان اقوام گذشته، به آيندگان هشدار مي دهد كه اگر آموزه هاي پيامبران الهي را زير پانهند، به عذاب و مجازات دنيوي يا اخروي يا هر دو گرفتار خواهند شد. اينك آيات را به چند دسته تقسيم مي كنيم و براي هر مورد، نمونه هايي مي آوريم.
1ـ تنبيه؛ عامل تأثيرگذار
الف ـ در قرآن آمده است:
وَ لَقَد اَهْلَكْنا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُم لَمّا ظَلَمُوا وَ جائَتْهُم رُسُلُهُمْ بِالْبَيّنات وَ ما كانوا لِيؤمنوا كَذلِكَ نَجْزي القومُ المجرمينَ.1
و ما اقوام و ملت هاي پيش از شما را آن گاه كه ستم كردند و پيامبرانشان با دلايل روشن نزد آنان رفتند و ايمان نياوردند. هلاك كرديم. اين گونه تبهكاران را كيفر مي دهيم.
خداوند، كساني را كه در برابر دلايل روشن و آشكار پيامبران الهي تسليم نمي شوند و ايمان نمي آورند، تهديد مي كند و به آنان هشدار مي دهد كه آنان را تنبيه خواهد كرد. خداوند با اين روش مي كوشد آنان را به انجام رفتار مطلوب (ايمان آوردن به خدا) وادار سازد.
ب ـ در آيه ي ديگري چنين آمده است:
من يشاقِقِ اللّه و رَسُولَهُ فانَّ اللّه شَديدُ الْعِقاب.2
هر كس با خدا و رسولش مخالفت ورزد، پس (بترسد كه) همانا عذاب خداوند، شديد و سخت است.
اين آيه براي آن كه مردم را از مخالفت با خدا و رسول باز دارد، تهديد مي كند و هشدار مي دهد افرادي كه با مدير مخالفت كنند و از حيطه ي رفتار مطلوب خارج شوند، تنبيه خواهند شد.
1ـ يونس، 13.
2ـ انفال، 13.
2ـ تنبيه براي همه ي خطاكاران
الف ـ خداوند فرموده است:
فالتقَمهُ الحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمُ فَلَوْلا اَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحينَ لَلَبِثَ في بَطْنِه اِلي يَوْمِ يُبْعَثوُن.1
پس ماهي دريا، او را به كام خود فرو برد و مردمان نيز او را سرزنش كردند. اگر او به ستايش و تسبيح خدا نمي پرداخت، تا قيامت در شكم ماهي مي ماند.
اين آيات درباره ي حضرت يونس است كه خداوند به دليل سرزدن خطا، او را در شكم ماهي زنداني كرد. اين آيات تأكيد مي كند كه اگر يونس با توبه و استغفار، به جبران عملكرد نامطلوب خود نمي پرداخت تا روز قيامت در اعماق آبها و در جاي تاريكي هم چون شكم ماهي باقي مي ماند و بيشتر از اين تنبيه مي شد.
ب ـ در آيه ي زير چنين آمده است:
وَ لَو تَقَوَّلَ عَلَينا بعض الاقاويل لاخذْنا مِنْه بِالْيَمين ثُمَّ لَقَطَعنا مِنْه الْوَتين فَما مِنْكُم مِنْ اَحَدٍ عَنْه حاجِزين.2
و اگر پيامبر گفته هايي را كه از ما نيست، به ما نسبت دهد، ما با دست راست او را مي گيريم (كنايه از شدت است) و سپس رگ گردنش را مي بريم. و هيچ يك از شما نمي تواند ما را از اين كار باز دارد.
مخاطب اين آيه، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله است. در اينگونه آيات، دو احتمال وجود دارد. احتمال نخست آن است كه واقعا خطاب اصلي شخص پيامبر باشد. در اين صورت آيه را بايد اينگونه معنا كرد كه مجموعه ي خدا و پيامبران و مردم همانند يك مجموعه و سازمان هستند و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله پس از خداوند در عاليترين جايگاه اين مجموعه قرار دارد. اين آيات مي فرمايد حتي اگر همين شخص (پيامبر) در انجام مأموريت الهي و وظيفه ي خويش خطا كند، به شدت تنبيه مي شود. روشن است كه اگر ديگران نيز خطا كنند، تنبيه خواهند شد و هيچ گونه تبعيضي وجود نخواهد داشت.
احتمال ديگر اين است كه اين آيه مصداق اين ضرب المثل باشد كه « به در مي گويد تا ديوار بشنود » به ديگر سخن، به مردم هشدار مي دهد كه اكر بر فرض محال، شخصي مانند رسول خدا صلي الله عليه و آله نيز خطايي مرتكب شود، تنبيه و مجازات خواهد شد.
1ـ صافات، 142 ـ 144.
2ـ الحافة، 43 ـ 47.
3ـ رحمت و بخشش پيش و پس از تنبيه
الف ـ خداوند به پيامبر مي فرمايد:
نَبِّئْ عِبادِي اَنِّي اَنَا الْغَفُورُ الْرَّحِيم وَ أَنَّ عَذابِي هُوَ الْعَذابِالاليم.1
بندگانم را آگاه كن كه من بخشنده و مهربانم و عذابم دردناك است.
نخستين راه كار خداوند در رفتار با بنده، رحمت و مغفرت است، ولي اگر بنده به سرپيچي از قوانين و مقررات ادامه دهد، بايد بداند كه از عذاب دردناك الهي در امان نخواهد ماند.
ب ـ همچنين در جايي ديگر به پيامبر فرموده است:
وَالَّذينَ عَملوا الْسَّيئات ثُمَّ تابوُا مِنْ بَعْدِهِا وَ امِنوا اِن رَبّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُور رَحيم.2
و كساني كه كردار بد و ناشايسته انجام دادند و پس از آن توبه كردند و ايمان آوردند، همانا پروردگار تو پس از توبه و ايمان آنان بخشنده و مهربان است.
1- حجر 49 ـ 50.
2- اعراف، 153.
4ـ ضرورت تنبيه براي خطاي بخشش ناپذير
الف ـ در قرآن آمده است:
اِنَّ اللّه لايَغْفِر أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِر مادُوَن ذالِكَ لِمَنْ يَشاء وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّه فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مبينا.1
همانا اگر به خداوند شرك ورزند، آن را نميبخشد و هر گناهي كه پايينتر از اين باشد، براي هر كس كه بخواهد، مي بخشد و و هر كس به خدا شرك ورزد در گمراهي آشكاري است.
ب ـ همچنين در آيه ي زير مي فرمايد:
اِنَّ الَّذينَ امَنُوا ثُمَّ كَفَروُا ثُمَّ اَمَنوُا ثُمَّ كَفَروُا ثُمّ ازْدادوا كفرا لم يَكُن اللّه لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْديِهمْ سَبيلاً.2
همانا كساني كه ايمان آوردند. سپس كافر شدند و پس از كفرشان، دوباره ايمان آوردند و پس از ايمان (دوم) دوباره كافر گشتند، سپس بر كفر خود افزودند، خداوند آنان را نميآمرزد و به هيچ راهي هدايت نمي كند.
1- نساء، 116.
2- نساء، 137.
5ـ مرحله اي بودن اجراي تنبيه
الف ـ خداوند مي فرمايد:
وَالّلاتِي تَخافوُنَ نُشُوزَهُنَّ فَعَظُوهُنَّ واهْجِروُهُنَّ فِي الْمَضاجِع وَ اْضرِبوُهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلا تبغوا عَلَيْهنَّ سَبيلا.1
و زناني را كه از نشوز و نافرماني ايشان بيمناك هستيد، پند دهيد و در خوابگاه از آنها كناره گيري كنيد و آنان را بزنيد، پس اگر از شما پيروي كردند، راه هاي ستم كارانه را درباره ي آنان به كار نبريد.
ب ـ در قرآن آمده است:
اَلَّذينَ كَفَرُوا وَ صَدّوُا عَنْ سَبِيلِ اللّه زِدْناهُمْ عَذابَا فَوْق الْعَذاب بِما كانوا يفسدون.2
كساني كه كفر ورزيدند و مانع راه خدا شدند، عذابشان را از عذاب ديگران بيشتر مي كنيم، زيرا فساد مي كنند.
درجه اي از عذاب و تنبيه براي كساني است كه كافرند، كساني كه هم خودشان كافرند و هم در راه هدايت ديگران، مانع آفريني مي كنند، به مرتبه ي شديدتر و بالاتري از تنبيه دچار مي شوند.
1- نساء، 34.
2- نحل، 88.
6ـ تنبيه متخلفان، مايه ي تشويق افراد پاي بند به مقررات
الف ـ قرآن درباره ي متخلفان فرموده است:
قاتِلوُهُم يُعَذِّبْهُمُ اللّه بِاَيْديكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُم عَلَيْهِم وَ يَشْفِ صُدوُرَ قَومٍ مُومِنين.1
آنان را بكشيد خداوند به دست شما، آنان را عذاب مي كند و خوار مي گرداند و شما را در برابر آنان ياري مي كند و قلب هاي مؤمنان را شفا مي دهد.
در اين آيه، تنبيه كافران و مشركان و خوار ساختن آنان، مايه ي آرامش قلب هاي مؤمنان شمرده است.
ب ـ خداوند مي فرمايد:
وَ لا يَحْزُنْكَ الَّذينَ يُسارِعوُنَ فِي الْكُفْر اِنَّهُم لَن يضروا اللّه شَيئا يريدُ اللّهُ اَلاّ يجعل لهم حَظّا في الاَْخِرَةِ و لهم عذابٌ عظيم.2
شتافتن افراد به سوي كفر، تو را غمگين نسازد زيرا آنان هيچ زياني به خدا نمي رسانند. خداوند اراده كرده است كه براي آنان در آخرت بهره و نصيبي نباشد و براي ايشان عذابي بزرگ است.
خداوند براي آرامش خاطر پيامبر مي فرمايد:
كافران تنبيه خواهند شد و در آخرت بهره اي ندارند.
1- توبه، 14.
2- آل عمران، 176.
هر آنچه از روانشناسی می خواهید را در این وبلاگ بجویید .