از نظر اسلام ، مسؤولیت پدر و مادر فقط اداره ی زندگی مادی و تأمین نیازهای جسمانی کودک نیست . بلکه پاسخگویی به نیازهای عاطفی و روانی کودک وتوجه به جنبه های تربیتی وی نیز برعهده ی والدین است .

مسؤولیت والدین در برابر فرزندان آن چنان سنگین است که امام سجاد (ع) از پیشگاه خداوند برای انجام این رسالت ارزشمند طلب یاری کرد. « واَعِنِّی عَلی تَربَیَتِهِم و تأدیبهم و بِرِّهم؛ بارخدایا! مرا در تربیت و تأدیب فرزندانمم یاری و مدد فرما.»

اگر والدین به وظایف خویش عمل کنند و در زمینه ی تربیت و ارضای نیازهای عاطفی و روانی کودکان درست عمل نمایند، از بسیاری مشکلات اجتماعی پیشگیری می شود که خود بیشترین سهم را در ساختن جامعه ی سالم و خلاّق در برخواهد داشت .

جامع ترین تعبیری که گستره ی والدین را در برابر فرزندان نشان می دهد، واژه ی «تأدیب» و «تربیت» است و در روایات گوناگون از والدین خواسته شده است که به آن اهمیت دهند.

حضرت علی (ع) در این باره فرمود : " ارزش گذاری و تفضل هیچ پدری به فرزندش، بهتر از آموختن ادب شایسته  نیست ".

اگر والدین بتوانند از ابتدای کودکی رابطه خوبی با کودکان برقرار کنند و آن ها را تربیت و نیازهای عاطفی و روانی آن ها را ارضا کنند، بی گمان در دوران نوجوانی و جوانی نیز ارتباط بهتر و سالم تری خواهند داشت .

از آن جا که هدف مهم و وظیفه اصلی والدین ، تربیت و شکوفا سازی استعدادهای کودکان است ، اسلام هرآن چه را که برای رسیدن به این هدف مفید باشد، پذیرفته است . و از والدین می خواهد که زمینه ی رشد را برای کودکان فراهم کننند. بازی نیز از این گونه است؛ زیرا بازی خوب و مناسب به کودک فرصت می دهد تا جنبه های جسمی ، روانی ، عاطفی اجتماعی ، اخلاقی و رشد به هنجار شخصیت خود را تربیت و تقویت کند.

قواعد و مقرارت بازی ها، کودک را با روح قوانین و اصول اخلاقی آشنا می سازد و او را آماده می سازد که اصول و مقررات زندگی اجتماعی را درک کند. و مسائل انضباطی و اخلاقی را درست و به موقع به کار ببندد. و بسیاری از اصول اصیل ارزشمند اخلاقی و اجتماعی؛ مانند تعاون ، همکاری، همدلی، مشارکت و مانند آن را کودکان به هنگام بازی می آموزند . از این رو والدین و مربیان باید امکانات لازم را برای بازی های مفید کودکان فراهم کنند و به هیچ رو کودکان را منع نکنند و به این اصل توجه داشته باشند که شغل کودک تاهفت سالگی بازی است .

رسول خدا خطاب به والدین فرمود : "هفت سال فرزندت را به بازی فراخوان ". پیامبراکرم (ص) از فرصت های مناسب با نوه های خود ( امام حسن و امام حسین علیهما السلام بازی می کرد و آنان راا به بازی با هم سالان خود تشویق می فرمود . (تلخیصی از بازی کودکان در اسلام، محمدصادق شجاعی، صص 29-27 )

اینک با این مقدمه محورهای عمده ی وظایف والدین در مورد بازی کودک را بیان می کنیم .

الف) فراهم کردن زمینه مناسب برای بازی کودک

 خانه و خانواده ، محل رشد کودک و نخستین مدرسه ی تربیت اوست؛ بنابراین ایجاد شرایط مساعد در محیط خانواده از مهم ترین وظایف پدر و مادر و یکی از اساسی ترین نیازهای کودک می باشد.

بررسی های گوناگون ثابت کرده است که ایجاد محیط امن و برخوردار از امکانات تفریحی ، یکی از عوامل سلامت روح و روان آدمی است و برای کودک ارزش حیاتی دارد. روان شناسان برروابط کودک با کسانی که مراقبت از او را به عهده دارند تاکید کرده و این کنش های متقابل را اساس رشد عاطفی در کودک دانسته اند. کودک به افرادی که زمینه های لذت و سرگرمی و تفریح را برای او فراهم می کنند، دل بستگی و احساسات مطلوبی پیدا می کند.

اگر والدین ، محیط های امن ، سرشار از اعتماد و احترام متقابل را به وجود آورند، احساس ناامنی در کودک کمتر می شود و احساسات خوب و انگیزه ی ذاتی یادگیری در او شکوفا می گردد. در واقع در چنین محیطی ، بهترین شرایط ذهنی برای یادگیری کودک ایجاد می شود.

یکی از فرضیه های روان شناسی این است که بازی ، رشد هوشی کودک را تسریع می کند. در تائید این فرضیه مطالعاتی انجام شده است که نشان می دهد کودکی که امکانات کمی برای بازی  دارد از نظر هوشی و شناختی از همسالان خود عقب تر است .

ب) آزاد گذاشتن کودک برای بازی و سرگرمی

اصل آزاد گذاشتن کودک برای بازی ، هم در آموزه های تربیتی اسلام و هم در دیدگاه های روان شناسی پذیرفته شده است، ولی آزدای نباید به معنای بی بند و باری تلقی شود.

پاتریک بورژه ، روانشناس، در این باره می گوید :  «منظور از آزاد گذاشتن و رها کردن کودک تنها در مسیرهای طولانی پیاده روی و گردش ها خلاصه نمی شود؛ بلکه هرکاری که به منظور کودک لذت بخش آید؛ نوعی آزاد بودن معنا می دهد.»

دخالت های بی جا و غیرمنطقی در دنیای رؤیایی و شیرین بازی کودک و تحمیل نوع بازی به کودک باعث می شود که او در فردایی نه چندان دور خود را فردی فاقد اعتماد به نفس ، وابسته به دیگران ، سرافکنده و ناکارآمد ببیند.

ج) در نظر گرفتن مکان مناسب برای بازی

کودک به مکانی نیاز دارد که متعلق به خودش باشد.داشتن محل کوچک و اختصاصی برای بازی ونگه داری وسایل شخصی مانند اسباب بازی ، کتاب ها ، مجله های تصویری و ... به رشد شخصیت کودک و پرورش استقلال طلبی وی کمک می کند. همچنین می تواند از بسیاری از درگیرهای میان والدین و کودک جلوگیری کند. کودک می خواهد مکان ویژه ای داشته باشد تا بتواند بدون مزاحمت دیگران و هرطور که خواست بازی کند.

نکته ای را که باید مورد توجه قرار داد این است که کثیف شدن لباس کودک به هیچ وجه نمی تواند باعث محرومیت او از بازی شود . یکی از صاحب نظران تعلیم و تربیت در این باره می گوید: " من شخصا ترجیح می دهم کودکی را ببینم که پس از بازی کردن ، لباسهایش پر از گرد و خاک شده است؛ ولی خوشحال و خندان به نظر می رسد " .

رسول گرامی اسلام نیز هنگامی که دید کودکان باخاک بازی می کنند فرمود : " بگذارید بازی کنند ، خاک چراگاه کودکان است ." (تلخیصی از بازی کودکان در اسلام، محمدصادق شجاعی، صص 41 و40 )

ﻫ ) همبازی شدن با کودک

یکی از وظایف والدین و مربیان هم بازی شدن با کودک است .

حضرت علی (ع) در این باره فرمود : " هرکس که کودکی دارد باید خود را تاحد طفولیت تنزل دهد و با وی بازی و تفریح کند". ( وسایل الشیعه ، ج 15 ، ص 203 )

                  هرکه با کودک سروکارش فتاد             هم زبان کودکی باید گشاد

پیامبراکرم (ص) فرمود : " کسی که کودک در نزد اوست ( سروکارش با کودک است ) باید با او رفتار کودکانه در پیش گیرد" . ( همان ، ج 20 ، ص 486 ) .

فرد بزرگسالی که باکودک به بازی و شوخی می نشیند به او این امکان را می دهد که با خیال راحت بازی کند زیرا بعضی از کودکان ممکن است به علت ترس از مسخره شدن بوسیله دوستانشان ، تمایلی به بازی نداشته باشند. شرکت والدین و مربیان در بازی کودک به او این اطمینان را می دهد که بازی وی معتبر و معنادار و مورد حمایت است هنگامی که شخص بزرگسالی در بازی موردعلاقه کودک شریک می شود، بیش از پیش وی را به بازی علاقه مند می کند. (تلخیصی از بازی کودکان در اسلام، محمدصادق شجاعی، صص 44 و43 )

 

یک اصل مهم: 

اصل مهمی که والدین و مربیان در بازی با کودکان به آن توجه کنند این است که خود را تا مرز کودکی تنزل دهند و تاهنگامی که سرگرم بازی با کودکان هستند کارها و رفتارهای کودکانه از خود نشان دهند .

حضرت علی (ع) فرمود : " من کان له ولد صبا " ( هرکس که کودکی دارد باید خود را تاحد طفولیت تنزل دهد.)

جابربن عبدا... انصاری می گوید: رسول خدا چهاردست وپا راه می رفت و حسنین علیهما السّلام سوارش بودند و می فرمود: " مرکب شما . مرکب خوبی است و شما بردوش این مرکب، راکب خوبی هستید ."

در سیره ی رسول اکرم (ص) آمده است که روزی با اصحاب از منزل خارج شد ناگاه حسین (ع) را که کودک خردسالی بودید که سرگرم بازی با کودکان است . پیامبر اکرم (ص) از اصحاب جدا شد و در حالی که با شور و شوق خاصی به سوی فرزندش قدم برمی داشت . دستان مبارک را گشود تا او را درآغوش بگیرد، کودک خنده کنان به این سو و آن سو فرار می کرد و رسول ا... نیز خندان از پی او می دوید و سرانجام کودک را گرفت سپس دستی زیرچانه او و دست دیگر را پشت گردن وی گذاشت و او را بوسید.

نکته ی بسیارجالبی که از این روایت آمده این است که هدف در بازی با کودک شادکردن کودک است. (تلخیصی از بازی کودکان در اسلام، محمدصادق شجاعی، صص 51 و50 )