روانشناسی هاشملو

عوامل متعددی در بازی تأثیر می گذارند . در این فصل ، تأثیر عواملی نظیر جنس، سن، هوش و محیط بر بازی مطرح می گردد.

تاثیر جنس :

جنسیت یکی از عوامل مؤثر در بازی است؛ یعنی می توان گفت که بازی پسرها با دخترها تفاوت دارد . پسرها بیشتر از بازی هایی لذت می برند که دشوار است و نیاز به فعالیت جسمانی دارد و دخترها اغلب  بازی های ساکت ، آرام و ظریف را ترجیح می دهند. می توان گفت بازی های متضمّن فعالیتهای بدنی در پسران بیشتر از دختران است و شدت و خشونت بازی در دختران به اندازه پسران نیست .

به عقیده ی روان شناسان فرانسوی ، بازی در نزد پسران، بیشتر، وسیله ای برای اثبات خود در برابر دیگران و برای دختران، وسیله ای برای بودن با دیگران است . در اوقات فراغت ، دخترها بیشتر ترجیح می دهند دور هم گرد آیند و با یک دیگر درد و دل کنند. و پسران ترجیح می دهند در پی یک دیگر بَدوَند و به جست و خیز بپردازند . ویژگی رفتاری دخترها اغلب خودداری از پرخاشگری ، تلقین پذیری از اطرافیان و تأثیرپذیری از هم بازی های خود است . در مواقعی که برخورد بین دختران اجتناب ناپذیر می شود و آنان ناگریز از پرخاشگری به یک دیگر می شوند، حالات هیجانی آنان کمتر از پسران به حمله وری و تنبیه بدنی می انجامد .

در حالی که پسران فعالیتهای جسمی زیاد و جنبش های ماهیچه ای و عضوی ، حرکات شدید ، هیجان ، رفتار تند و پرخاشگرانه را دوست دارند . آنان بیشتر ناگهانی به بازی می پردازند، لذا به ابداع و نوآوری در قوانین، آداب و رسوم بازی دست می زنند و اغلب از زیربار رعایت قوانین و مقررات بازی شانه خالی می کنند و اکثراً یا خود می کوشند قانون گذار باشند و یا این که قوانین بازی را به نفع خود ندیده می گیرند تا بر رقیب خود پیروز شوند؛ از این رو ، بازی ، اغلب در نزد پسران به مرور تغییر چهره می دهد ، و به صورت رفتاری نو با آداب و رسومی نو در  محیط های مختلف جلوه گر می شود؛ اما دختران بیشتر از پسران به قواعد  و اصول بازی گردن می نهند و به رعایت اصول و نظم بازی مقید هستند. البته، آنان نیز به نوبه ی خود دست به نوآوری هایی در بازی می زنند و باعث تغییر در بازی می شوند، اما معمولاً از شدت عمل در فعالیتهای جسمی و حمله وری یا پرخاشگری بازی ها می کاهند و رقابت در بازی را به صورت ملایم تری در می آورند.

به عقیده ی «دبس» و «پیرون»، پسران در بازی خواهان تأثر شدید و فعالیت عضلانی زیادند . به این ترتیب که آن ها در موقع بازی با جنب و جوش ، پر هیجان ، غُران و اغلب متجاوزند. دختران آرام تر و ساکت تر می مانند وپرخاشگری ، جنگجویی آنان در حد حرف باقی می ماند.

بازی دختران قبل از هر چیز مبتنی بر رعایت اصول و قواعد است . علاقه به آداب و رسوم مذهبی و تشریفاتی از همان دوره ی کودکستان در نزد دختران پیدا می شود که بعد از چندی این علاقه فقط به منظور تأیید خویش و نوعی اطاعت محض، که به صورت میل شدید به مخالفت های ظاهری است ، ملاحظه می شود. پسران، بر عکس ، در سازمآن های ساده و بی حرکت ، ناراحت به نظر می رسند و بازی های آن ها ، که ارادی تر و بی دوام تر  است ، بیشتر متوجه ی ابتکار و اکتشاف است .

پسران ، همان طور که اشاره شد ، به منظور تسلط بیشتر بر هم بازی های شان ، با تغییر اختیاری قوانین ، یا با فراموش کردن عمدی آن ها ، خود را از قید قواعد و اصول آزاد می کنند؛ بنابراین ، ممکن است بازی معین ، برحسب آن که دختران یا پسران بدان مشغول باشند ، شکل متفاوتی به خود بگیرد . به این ترتیب ممکن است یک بازی که در نزد پسران خشونت آمیز است در نزد دختران ، بازی ساده و منتظمی جلوه گر شود؛ بنابراین ، به نظر می رسد که بازی از نظر پسران وسیله ای برای تأیید خود در برابر دیگران باشد ، در حالی که برای دختران ، مخصوصاً چگونگی بودن با دیگران مطرح است .

در جامعه ی ایران، بازی دختران ، چه در نوع سنتی و چه در نوع جدید ، ویژگی های خاص خود را دارد . در روستا ، با توجه به این که دخترها خیلی زود مسؤولیت می پذیرند ، سن و زمان بازی ، بسیار محدود است . در اغلب روستاهای ایران ، دختران روستایی ، در کودکی ، مسؤولیت به دوش می کشند. بچه های کوچک تر را دارند و بعد هم باید در اقتصاد خانواده نقشی را بر عهده گیرند.

آنان ، در سنین کودکی ، پشت دارهای قالی یا گلیم می نشیند و همراه با مادر و دیگر زنان خانواده، نقش خود را در کمک به اقتصاد خانواده ، ایفا می کنند . و به این ترتیب، کار و بازی در میان دختران روستایی با یک دیگر همراه است . آنان ضمن نگه داری بچه های خُرد سال ، همانند عروسک زنده با آنان بازی می کنند . در واقع ، برای آن ها تمایزی بین کار در خانه ، مزرعه یا بازی وجود ندارد .           

بازی های پسران روستایی در مقایسه با دختران از آزادی های بیشتری برخوردار است؛ لذا دامنه ی بازی در میان آنان وسیع تر و تنوع بازی بیشتر است، اما در بین آنان نیز کار و بازی توأم است؛ زیرا پسرها هم مانند دخترها ، از سنین کم ، نقشی در اقتصاد خانواده بر عهده می گیرند . کودکان روستایی ایران فرصت کمی برای بازی در مفهومی که قبلاً با آن آشنا شدید دارند و از فواید بازی آن طور که باید و شاید بهره مند نمی گردند.

این موضوع بیشتر از آن که به روان شناسی مربوط باشد ، به روان شناسی اجتماعی یا جامعه شناسی مربوط است؛ بنابراین ، با هنجارهای  جامعه ی روستایی ، نه تنها محرومیت از جست و خیزها و بازی های متعارف به ویژه بهره مندی از اسباب بازی ها به سلامت روانی آن ها لطمه نمی زند ، بلکه همراه بودن کار و بازی در این جوامع ، نشاط و شادابی کودکانه آنان را با طراوت و سر زندگی یک محیط پر تلاش در می آمیزد. (تلخیصی از روان شناسی بازی، محمدعلی احمدوند، صص 6-2)

تاثیر هوش :

هوش ممکن است در نحوه ی بازی و نوع آن ، انتخاب اسباب بازی با استفاده از آن تأثیر بگذرد. در این جا به نحوه ی برخورد کودکان باهوش و کم هوش با بازی و اسباب بازی اشاره می شود . کودکان تیز هوش سعی می کنند بازی هایی را انتخاب کنند که بتوانند به ابتکار و نوآوری دست بزنند و قوای ذهنی خود را بر آن کارگیرند . کودکان باهوشتر مدت کمتری به یک بازی مشغول می شوند؛ زیرا خواهان تنوع اند و از تنوع لذت می برند. کودکان با هوش در سنین بالاتر به بازی هایی که متضمن فعالیتهای ذهنی و جسمی است می پردازند؛ مثلا جمع آوری اشیای مورد نظر ( = کلکسیون) برای آنان جذّاب و لذت بخش تر می باشد .

کودکان تیز هوش به دلیل توانایی های بیشتر ، به انجام بازی های انفرادی تمایل نشان می دهند و معمولاً نیروی بدنی را در حد زیاد صرف   نمی کنند . به نظر می رسد که کودکان عقب مانده نیز بیشتر به بازی های انفرادی می پردازند؛ زیرا کودکان تیز هوش به علت توانایی زیاد و کودکان کم هوش به علت توانایی کم، معمولاً به خوبی در گروه پذیرفته نمی شوند.

تاثیر سن :

کودک در هر سنی بازی خاصی را می پسندد . نوزاد بیشتر دست و پا زدن را دوست دارد ، و وقتی بزرگتر شد مثلاً، از این که چشمانش را بگیرند و با او (( دالی بازی )) کنند لذت می برد . در مرحله ی اول کودکی ( تولد تا سه سالگی ) بازی های کودکان بیشتر انفرادی و با هدف شناسایی اندامها و اشیا و چگونگی کاربرد آن ها صورت  می گیرد؛ مثلاً، بازی کودک 6 ماهه را می توان در تولید صدا و هجاهای ظاهراً بی معنی، چرخانیدن صدا در دهان، خندیدن و به کار انداختن دستها برای گرفتن اسباب بازی مشاهده کرد . کودک در این سن پاهایش را با دست  می گیرد و رها می کند و برای به دست آوردن اشیای دور تلاش می کند.

در مرحله ی دوم کودکی ( 7-3 سالگی ) ، کودکان علاوه بر بازی های فردی، قادر به فعالیتهای گروهی نیز می گردند و همان طور که پیاژه مطرح می کند، کودکان 4 الی 7 ساله در یک محل جمع می شوند؛ ولی هرکدام برای خود بازی می کنند و اگر یکی از آن ها را از جمع خارج کنیم مخالفت و گریه می کنند؛ ولی هیچ کدام حاضر به انجام بازی گروهی و مشترک نیستند ( = بازی موازی ).

در مرحله ی دوم کودکی ، بازی ها به تدریج به نسبت جنسیت یا سن از یک دیگر متمایز می شوند و دختران رفته رفته با دختران و پسران با پسران به بازی های دو سه نفری می پردازند. در اواخر این مرحله بازی ها به مرور از حالت انفرادی خارج می شوند و به صورت بازی های قراردادی که انجام آن ها مستلزم رعایت اصول و مقرراتی است در می آیند. از این به بعد بعضی فعالیت های مربوط به کار، یعنی اعمال منظم و باهدف، جای بعضی از فعالیتهای بازی؛ یعنی، فعالیت های خود به خودی و بی هدف را می گیرند ، با نزدیک شدن کودک به دوران بلوغ ، تنوع بازی های او کم می گردد.

تاثیر محیط:

کودکان درسراسر دنیا ، در شهر و روستا ، کوه و دشت ، هرجا که باشند بازی می کنند و محیط فقط در نوع بازی آن ها تأثیر می گذارد . نه تنها بازی های دوکشور ، بلکه بازی های شمال و جنوب یک کشور و حتی محله های یک شهر نیز باهم تفاوت دارد. فرهنگ هرجامعه در بازی اثر می گذارد و می توان گفت که بازی کودکان به نوعی نشان دهنده ی فرهنگ آن جامعه است .

در منطقه های محروم ، به علت این که افراد از توانایی اقتصادی زیادی برای خرید وسایل و اسباب بازی برای کودکان برخوردار نیستند، آن دسته از بازی های سنتی را که نیاز چندانی به ابزار و اسباب ندارند به کودکان خود می آموزند. در این جوامع، کودکان یاد می گیرند که برای خود اسباب بازی بسازند. این تولید و سازندگی نیز بازی و فعالیت دلچسبی برای این قبیل کودکان می شود.

فضا و مکان و به طور کلی محیط بازی بانوع بازی تناسب دارد، به طوری که فعالیتهای بدنی معمولاً در فضای باز و بازی های فکری در اتاق های منزل انجام می گیرد. عوامل مؤثر در بازی بسیارند: از جمله ی آن ها می توان به نقش هم بازی ، اسباب بازی ، البسه ی بازی ، زمان ، آزادی عمل کودک ، تشویق والدین و تغذیه ی کودک نیز اشاره کرد. (که در اینجا مجال کافی برای پرداختن به تک تک آن ها نیست.)