روانشناسی هاشملو

پیری و سالمندی فرایندی است که تمام موجودات زنده از جمله انسان را دربر می گیرد. پیری یکی از مراحل زندگی همه انسا نهاست، ولی درک افراد از آن در سطوح زیستی، روانی و اجتماعی، با توجه به ارتباطات بی نفردی و زمینه فرهنگی حاکم بر جامعه آنها بسیار متفاوت است . از سوی دیگر، برای آگاهی از وضعیت سلامتی، احساس خو ببودن، هویت فردی و پیامدهای رفتاری فرد در دوران میانسالی و سالمندی، شناخت تجربه و درک او از پیری اهمیتی اساسی دارد .

ادراک از پیری، معیاری برای رضایت هر فرد از پیری خودش و بازتابی از تطابق فرد با تغییرات مرتبط با پیری است . « درک از پیری » به درک هر شخص از فرایند پیری خودش در زمینه فرهنگی-اجتماعی که قرار دارد، اطلاق می شود. می توان گفت توجه به تمام جنب ههای آگاهی، درک، تجربه، ارزیابی، تفسیر و شناخت مراحل پیرشدن خود نیز در این مفهوم جای می گیرد .

به نظر می رسد که درک از پیری از دیدگاه خود سالمندان ، به عنوان افرادی که به طور مستقیم در حال تجربه این مرحله ی سنی هستند ، می تواند چشم انداز نوینی از پیری ، هم از سوی خود سالمندان و هم سرپرستان و کارکنان بهداشتی نشان داده و ارتباط سالمندان را با جامعه بهبود ببخشد . چنین بینشی می تواند برای برنامه ریزی های شایسته تر ، خدمات بهتر و همدلی بیشتر با سالمندان ، نوید بخش باشد .

برای بررسی ادراک از پیری، علاوه بر وضعیت جسمانی و روانی فرد قبل از ورود به سن سالمندی، توجه به زمینه های اجتماعی و فرهنگی نیز ضروری است. درک پیری از دیدگاه خود سالمندان به عنوان افرادی که به طور مستقیم این مرحله را تجربه کرده و در حال تجربه آن هستند، می تواند چشم اندازی از پیری را در برابر دیدگان سالمندان، مراقبین و كاركنان بهداشتی نشان دهد و ارتباط سالمندان را با جامعه بهبود بخشد. چنین بینشی می تواند چراغ راهی برای برنامه ریزی های شایسته تر، خدمات بهتر و همدلی بیشتر با سالمندان باشد.

اندازه گیری ادراک از پیری، شاخصی مناسب و دقیق برای پیش بینی وضعیت سلامتی فرد در آینده و نیز معیاری برای تعیین رضایت مندی فرد از پیری خود و میزان مطابقت او با تغییرات زندگی در این مرحله است. تأثیر ادراک از خود به صورت مثبت و منفی بر سلامت جسمی و وضعیت عملکردی در تحقیقات پیگیر 18 ساله و حتی تأثیر آن در میزان مرگ و میر در مطالعات پیگیر 23 ساله نشان داده شده است؛ به این معنا که افراد با ادراک مثبت از پیری، وضعیت سلامتی بهتر و طول عمر بیشتری از افراد با دیدگاه منفی دارند .

درك از پیري خود، یکی از شاخص هاي تعیین نگرش به پیري است که تحقیق درآن با کارهاي بزرگ « مید » (1934) آغاز گردید. مید ( Mead ) درك از پیري ( Ageing self ) را آگاهی هر فرد از نگرش دیگر افراد نسبت به خود و نیز دیدگاهی که خود به عنوان عضوي از گروه اجتماعی که به آن تعلق دارد (گروه سنی) درباره خودش دارد، توصیف می نماید. بر اساس این نظریه، نگرش مثبت و منفی نسبت به پیري خود، یک واکنش درونی شده و قسمتی از خود فردي سالمنداست.

درک مفهوم سالمندی و تجربه آن از دیدگاه سالمندان می تواند ادراک واقعی و عمیق تری از پدیده سالمندی ومسائل و مشکلات و نیازهای سالمندان ارائه دهد.

مطالعات « بکا لِوي » ( Levy ) و همکاران (2003) یکی از منابع مهم در این زمینه بشمار می آید. طبق نظریه لوي، اولین مرحله اي که فرد در فرایند درك از خود به عنوان فردي بالغ طی می کند، درونی کردن کلیشه هاي مرتبط با پیري است که قبل از رسیدن فرد به سن سالمندي، صورت می گیرد ( لوی و مایرز ، 2004).

البته این کلیشه ها تا زمانی که فرد نمود خارجی آن را در خود پیدا نکند، مؤثر واقع نمی شوند. نکته مهم دیگر در این ادراك آن است که فرد خود را عضوي از گروه سالمندان بداند؛ یعنی پیر بودن خود را پذیرفته باشد (380: 2009, Boemer & Silva ) .

با پیرشدن، درك و تجارب افراد از پیري شان افزایش می یابد. این درك به درك فرد از بدن خود ( Physical self ) ، ظرفیت روانی ( Personal identity ) و روابط اجتماعی اش ( Social self ) مربوط می شود. درك از پیري در مراحل مختلف چرخه پیري ( سالمند جوان، سالمند پیر و سالمند خیلی پیر ) متفاوت است ( فلیپ ریس ،1992 ) و سالمندان با سن 75 سال و بالاتر، نگرش منفی بیشتري دارند، در حالی که با افزایش سن، ادراك از پیري ثابت می گردد ( بارکِر ، مک گی و اُهانلون ،2007). از این رو، می توان پیش بینی کرد که درك از پیري بر رفتارهاي فرد سالمند و روابط او با دیگران تأثیرگذار خواهد بود ( دِسوزا ،2009).

دو عامل سن ذهنی و رضایت از پیري، بر درك از پیري تاثیرگذاراند ( مکیا اِت آل , 2009) و ادراك منفی از پیري با کاهش عملکرد فیزیکی نیز ارتباط دارد ( مک گی ، 2011 ).

در مجموع، درك از پیري به درك هر شخص از فرایند پیري خودش در زمینه فرهنگی – اجتماعی که قرار دارد اطلاق می شود و می توان گفت که توجه به تمام جنبه هاي آگاهی، درك، تجربه، ارزیابی، تفسیر و شناخت مراحل پیر شدن خود نیز در این مفهوم جاي می گیرد ( هاکِر ، گجونچی و دِماکاکوس ، 2006) تعریف درك از پیري خود در سالمندان با توجه به بینش آنان نسبت به سالمندي و چگونگی برداشت آنان از این دوره از زندگی (برداشت مثبت یا منفی داشتن) و نیز با توجه به ویژگی هاي فرهنگی و ارزش هاي هر جامعه متفاوت خواهد بود (2009, Boemer & Silva ).

پیر شدن موفقیت آمیز با حفظ کیفیت زندگی بالا از سه جنبه: رهایی از بیماري، فعال بودن در زندگی و مهارت هاي جسمی و روانی تشکیل شده است. کیفیت زندگی بالا به این معنا است که افراد احساس بهتري داشته، در کارهاي روزانه بهتر عمل کرده و می توانند زندگی مستقل داشته باشند (2001, Cornin & Spirduso ).

عوامل مؤثر بر درک از پیری
در بررسی مقالات مربوط به عوامل تأثیرگذار بر درك از پیری، مجموع های از مطالعات کمّی و کیفی مورد بررسی قرار گرفت. براساس یافته های به دست آمده از این مقالات، عوامل مؤثر را می توان به دو دسته عوامل فردی و اجتماعی تقسیم كرد.

عوامل مؤثر بر ادراک از پیری در حوزه فردی شامل نوع نگرش به پیری، سن ذهنی، جنسیت، وضعیت سلامت، وضعیت اقتصادی، متأهل یا مجرد بودن، مذهب، آگاهی و دانش در زمینه سالمندی، میزان رضایت از پیری، میزان اعتقاد به کنترل درونی، و در حیطه اجتماعی، تبعیض سنی، فرهنگ، روابط اجتماعی و خانوادگی و نوگرایی است.

اهمیت عوامل فردی و اجتماعی در نوع نگرش به پیری، با برایند حاصل از این عوامل مرتبط است.

عوامل فردی مؤثر بر ادراک از پیری

در بسیاری از تحقیقات، جنبه های سلامت فردی و نگرش به آن به عنوان شاخصی مهم در ادراک از پیری شمره شده است. تأکید بر جنبه های خاصی از وضعیت جسمی مانند داشتن استقلال و توانایی حفظ آن تا آخرین مراحل عمر از مواردی است که در این پژوهش ها به آن اشاره گردیده است .

1- نحوه نگرش به سالمندی خود؛ مثبت یا منفی

آگاه ییافتن فرد از نگرش خود، دیگران و اجتماعی که عضو آن است نسبت به خودش، بخشی از خود فردی او را تشکیل می دهد. توجه و درونی کردن کلیشه های منفی یا مثبت منسوب به پیری، نحوه نگرش فرد را تعیین می نمایند.

2- سن ذهنی ( Subjective age )

از سن ذهنی به عنوان یکی از عوامل مهم در بسیاری از تحقیقات مرتبط با درک از پیری نام برده شده است . سن ذهنی، عاملی چندبعدی شامل حس پیرشدگی، درک از پیری و تمایلات مرتبط با آن است . این اصطلاح درحقیقت به احساس جوانتر دانستن خود در مقایسه با سن تقویمی اشاره دارد و براساس تحقیقات انجام شده بیشتر بالغین تمایل دارند سن خود را کمتر از سن تقویمی خود بدانند. سن ذهنی پایی نتر از سن تقویمی، به عنوان یکی از شاخص های سالمندی موفق نیز مطرح می گردد . سالمندان با جوانتر دانستن خود، از کلیشه های منفی مرتبط با سالمندی دوری و درک مثبت تری از خود پیدا می كنند.

3- جنسیت

تحقیقات نشان داد ه است که زنان ادراک منفی بیشتری در مورد پیری خود دارند تا مردان و این مسئله با کلیشه های فرهنگی رایج در هر جامعه ارتباط مستقیم دارد، به ویژه وقتی که بر فیزیک ظاهری و تغییرات زیستی مرتبط با افزایش سن تأکید شده باشد . همچنین زنان احساس کنترل کمتری بر شرایط خود در پیری دارند و در مقایسه با مردان، نگرانی بیشتری درباره وابستگی های خود در دوره سالمندی نشان می دهند . در بیشتر موارد، احساس زنان نسبت به پیری خود به صورت دوره ای تكرار می شود، اما در مردان این احساس به صورت یک وضعیت مزمن و پایدار ادراک می گردد .

4- منابع فردی ( وضعیت سلامتی، وضعیت اقتصادی، تأهل و تجرّد، مذهب، آگاهی و دانش در زمینه پیری )

وضعیت سلامتی در دوران قبل از سالمندی و ظرفیت عملکرد یای که فرد با آن وارد مرحله سالمندی می گردد بر ادراک او از پیری تأثیرگذار است ( همراهی بیماری های مزمن یا نقص عملکردی).
نگرانی از تأمین مالی و وابست هشدن، داشتن حقوق بازنشستگی و استقلال مالی از فرزندان و اقوام، یکی از عوامل مؤثر بر ادراک از پیری است . سالمندان مجرد و سالمندانی که فرزند کمتری دارند، بیشتر احساس تنهایی میك‌نند و شانس آنها برای تنهاماندن در دوران سالمندی بیشتر و دیدگاه آنها نسبت به پیری
خود در مقایسه با دیگر سالمندان منفی تر است .
داشتن نگرش مذهبی و توجه به آن باعث می شود تحمل شرایط پیری راحت تر شود و کسب حمایت دوستان هم گروه و امید به داشتن منبعی آرام شبخش، درک مثبت تری از پیری به وجود آورد .

همچنین آگاهی از تغییرات مرتبط با سن ( کاهش عملکرد فیزیکی، ضعف یا ابتلا به بیماری ) ، تطابق و مدیریت مسائل دوران سالمندی، آگاهی از منابع حمایتی موجود ( بیمه ها، گروه های همیار و مراکز ارائه خدمات ) ، کیفیت ادراک از پیری را تحت تأثیر قرار می دهد .

5- میزان کنترل درونی

ادراک از پیری با قدرت کنترل فردی یعنی میزانی که فرد به احساس ذهنی جوان بودن خود به واسطه عوامل وجودی داخلی اش ( مانند اعتماد به نفس ) پایبند است، بسیار مرتبط است . به عبارت دیگر، سالمندانی كه كنترل بیرونی را بیشتر باور دارند، درك منفی تری از پیری دارند.

6- میزان رضای تمندی از پیری خود ( Aging satisfaction )

به معنی ارزیابی ذهنی هر فرد از فرایند پیرشدنش در مواردی است که در تحلیل این فرایند، به جنب ههای مثبت آن توجه نماید و تغییرات مرتبط با پیری را نه به عنوان یک تهدید که به عنوان بخشی از فرایند پیرشدن بپذیرد. در این صورت، سالمند نسبت به زمان یکه کلیشه های منفی مرتبط با پیری را درونی کرده است و هر لحظه تهدید جدیدی را ادراک می نماید، رضایت بیشتری از وضعیت خود خواهد داشت.

عوامل اجتماعی مؤثر بر ادراک از پیری

دیدگاه افراد جامعه، خانواده، دولت مردان و نحوه سیاست گذاری ها در این زمینه نقش مؤثری دارند.

1- تبعیض سنی ( Age discrimination )

تبعیض سنی، ادراک از پیری را تحت تأثیر قرار می دهد. سالمندانی که از طرف جامعه از نظر سن مورد تبعیض قرار می گیرند، این احساس دیگران نسبت به خود را درونی می کنند و به عنوان کلیشه منفی مرتبط با پیری می پذیرند و درکی منفی از خود می یابند .
جدا از مسئله تبعیض سنی، طرز فکر و تصوراتی که افراد جامعه در مورد سالمند و سالمندی كسب می كنند؛ مانند پیام هایی که در رسانه های تصویری، تبلیغات و نشریات، مستقیم یا غیرمستقیم، در ارتباط با پیری منتشر می شوند از مسائل مهم حیطه اجتماعی به شمار می آیند که به مرور در سالمندان درونی می شود و بر ادراک آنان از خود تأثیر می گذارند.

2- فرهنگ

از بعُد عوامل اجتماعی، فرهنگ جوامع به عنوان عامل شاخص در نوع ادراک از پیری در افراد برشمرده می شود.

تفاوت های فرهنگی بر تجربیات فردی از پیری، تأثیرگذار است. فرهنگی که تأکید بر عوامل فیزیکی و وضعیت ظاهری دارد، کلیشه های منفی بیشتری را در سالمندان نهادینه می كند. برخلاف آن، فرهنگهایی که به افزایش خِرد و دانایی با افزایش سن معتقدند، درک مثبتی برای سالمندان ایجاد می کنند .
درک از پیری برای افراد مهاجر با خرده فرهنگی که ممكن است در تقابل با فرهنگ جامعه جدید باشد، با افراد بومی آن جامعه متفاوت ادراک می شود . درک از پیری در حیطه فیزیکی در بیشتر فرهنگ ها مشابه است، اما تغییرات روانی و نقش های اجتماعی در مقایسه با تغییرات فیزیکی تفاوت بیشتری نشان می دهند .

3- روابط اجتماعی

روابط خانوادگی متأثر از فرهنگ، بر درک از پیری تأثیرگذار است؛ به عنوان مثال، در برخی فرهنگ ها مانند فرهنگ آمریکایی افراد جوان انتظار حمایت بیشتری از والدین خود دارند، درحالی که در ژاپن والدین از فرزند انتظار حمایت دارند و حتی گزارش شده تعداد فرزند، کیفیت ارتباط یا نداشتن فرزند بر ادراک از پیری، احساس حمایت شدن و پشت گرمی داشتن در این دوران تأثیرگذار خواهد بود .
علاوه بر موارد مذکور، وضعیت رفاهی و تعهداتی را که جامعه برای سالمندش و در قبال او درنظر می گیرد، باید به عنوان عاملی مؤثر بر ادراک از پیری درنظرگرفت.

4- نوگرایی ( مدرنیته ) و درک از پیری

نوگرایی ( مدرنیته ) تجربه زیستی سالمندان از پیری خود را به عنوان قشری که عموماً بخشی از زندگی خود را سنتی زیسته اند و اکنون در فضایی به سر می برند که در چالش های بین سنّت و نوگرایی گرفتار شده اند، تحت تأثیر قرار می دهد. از مهمترین تغییرات ناشی از نوگرایی، تغییر شکل خانواده از گسترده به هسته ای، حضور زنان در اجتماع که روزی مراقب اصلی سالمندان بودند، کاهش مرگ ومیر، افزایش استاندارد زندگی، کاهش نرخ باروری، زندگی تنها و... نتایج تحقیقات مرتبط با نوگرایی در زمینه درک از پیری نشان می دهد که به دلیل کم ارزش شدن تجربه و تغییر نگرش خانواده ها، نگرش منفی به سالمندی با نوگرایی عجین شده است .