حجت‌الاسلام دکتر مسعود آذربایجانی در سال 1342 در خانواده ای مذهبی در اصفهان به دنیا آمده. در کنار تحصیلات ابتدایی و متوسطه همواره از مطالعات علمی و دینی بهره مند بوده . سال 1360 دیپلم ریاضی گرفته و حدود 3 سال در سپاه پاسداران امور آموزشی و مدتی هم در جبهه جنگ ایران و عراق مشغول خدمت بوده. سال 1363 دانشگاه صنعتی اصفهان رشته الکترونیک قبول شده و به طور همزمان در حوزه علمیه اصفهان مشغول دروس طلبگی شده، البته از ترم دوم از دانشگاه انصراف دادم و صرفا متمرکز دروس حوزوی شده است.

تا سال 65 ادبیات، منطق، لمعه و اصول فقه را در اصفهان خوانده و سال 66 به قم عزیمت کرده است و دروس سطح عالی (رسائل، مکاسب و کفایه) را خوانده و از دروس خارج اساتید حوزه قم نیز بهره مند شده است. یک دوره کامل اصول آیة الله محقق را شرکت کرده و از سایر اساتید هر کدام در حد یک سال یا کمی بیشتر در فقه و اصول شرکت می کرده تا با روش های مختلف آشنا شود. در ضمن آن از تفسیر آیة الله جوادی آملی و اسفار آیة الله حسن زاده نیز استفاده کرده است . از سال 1368 دروس عمومی موسسه را گذرانده (کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی).

سال 1371 همکاری خود را با دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ( فعلا تحت عنوان پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است ) را آغاز کرده و در گروه روان شناسی کارشناسی ارشد بالینی گرفته است. در ضمن کارهای پژوهشی در حوزه، روان شناسی را نیز به طور تدریجی شروع کرده است و در همین حال یک روز در هفته نیز در دانشگاه های علم و صنعت و بعداً تهران به تدریس معارف اسلامی و اخلاق اسلامی می پرداخته. در سال 1379 در مقطع دکتری رشته کلام جدید (فلسفه دین) تربیت مدرس قم قبول شده است .

الان مسعود آذربایجانی دکترای کلام و دانشیار گروه روان شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، و مدير گروه علمي فلسفه هاي مضاف مجمع عالي حکمت اسلامي است .

مسعود آذربایجانی قائل به استقلال نهاد های دینی است .

روان شناسی دین

روان شناسی دین به بررسی پدیده دینداری از منظر روان شناسی می پردازد. توصیف و تبیین عوامل و زمینه های دینداری، ابعاد و مؤلفه های دینداری، سنجش و اندازه گیری دینداری و آثار و پیامدهای آن در زندگی فردی و اجتماعی از جمله مباحث روان شناسی دین است.

امروزه در انجمن روان شناسی امریکا(APA)، بخش مستقلی به روان شناسی دین اختصاص یافته است. نشریات علمی، پایگاههای اینترنتی و منابع علمی ویژه به این موضوع می پردازند. علاقه نسل جوان به ویژه دانشجویان روان شناسی به بررسی دینداری از نگاه روان شناسان، این موضوع را اهمیت مضاعف بخشیده است.

توجه به این رشته به گونه ای افزایش یافته که رسماً به عنوان واحد درسی در بسیاری از دانشگاه های معتبر دنیا جایگاه خود را یافته و گاه به عنوان یک رشته تخصصی به شمار می آید.

دکتر آذربایجانی معتقد است که زیرساخت‌های روانشناسی دین از صد سال پیش کلید‌ خورده‌است، و آنها را در سه سنت طبقه‌بندی می کند . او نخست به «سنت انگلیسی-امریکایی» اشاره‌ کرده و گالتو، لوبا، هال و ... را از سردمداران این سنت بر می شمرد. به باور او، این طیف اغلب نگاهی «کمی» و «تجربی» به دین دارند و همواره آثار و پیامدهای دینداری را مورد توجه قرار می‌دهند. وی سپس از «سنت آلمانی» یادکرده و یونگ، فروید، وونت، اریکسون و ... را از نمایندگان این مکتب خواند و نگاه آنها به مقوله دین را کاملاً منتقدانه معرفی کرد. اما دسته سوم «سنت فرانسوی» است، که افرادی همچون شارکو، ژانه و برژه را در خود جای می‌دهد ، او معتقد است که این طیف اغلب نگاه «آسیب‌شناسانه» به دین را دنبال می‌کنند.

دینداری در اسلام از منظر آذربایجانی

دکتر آذربایجانی به دینداری از نگاه اسلام پرداخت و آنها را در 5 دسته طبقه‌بندی کرد و گفت: «در اسلام وجود یک دین کامل به صورت خاص مورد تأکید است. (نفی پلورالیسم دینی)، مذمت تفرقه و فرقه‌گرایی در دین ضمن پذیرش سطحی از کثرت‌گرایی نیز از دیگر اصول دینداری از منظر اسلام است. برنتافتن نگاه افراطی و تفریطی ضمن پذیرش کثرت‌گرایی که ناشی از اختلاف نژاد، رنگ، زبان و ... باشد نیز مورد پذیرش است. همچنین اختلاف‌نظر در چارچوب اصول کلی و تفاوت در درجات و مراتب دینداری نیز از منظر اسلام پذیرفتنی و قابل احترام است».

در واقع آنچه آذربایجانی از ذکر این 5 مورد دنبال می‌کرد، ارائه چارچوبی از سطوح دینداری بود که آن را برخاسته از آیات قرآن می‌دانست.

ابعاد دینداری مسعود آذربایجانی

آذربايجاني (1380) در پژوهشي با نام « آزمون جهت گيري مذهبي با تكيه بر اسلام »، بر اساس بررسي اجمـالي اديـان جهـان و بررسي تفصيلي دين اسلام ( آيات قرآن كريم و منابع روايتي شيعه ) ، اقدام به تهية پرسشنامه اي 70 سؤالي براي سـنجش جهـت گيـري مذهبي دانشجويان مسلمان كرد. اين پژوهشگر با استناد به آيات و روايات، 10 مقوله را در توصيف ويژگيهـاي فـرد مـؤمن معرفـي مي كند كه آن را مبنايي براي ساخت آزمون قرار داده و خزانة پرسش هاي پرسشنامة او را تشكيل مي دهند.

1. رابطة انسان و دين : شعائر دين، مكان هاي مقدس، زمانهاي مقدس، اشياي مقدس و سعادت. در دين، رعايت حدود و احكام الهي، اعتقاد بر كتاب هاي آسماني، گروه اجتماعي مؤمنان (اخوت و نماز خواندن به جماعت).

2. رابطة انسان و خدا : معرفت خدا، ايمان به خدا، توكل به خدا، اميـد بـه خـدا، محبـت خـدا، پرسـتش و پيـروي خـدا، يـاد خـدا، شكرگزاري، تلاوت آيات قرآن، اخلاص، حسن ظن به خدا و احساس معنوي.

3. رابطة انسان و آخرت : ايمان به حيات پس از مرگ، ترجيح سعادت اخروي، اعتقاد به نتايج اعمال، جاودانگي روح، شوق بهشت و ترس از دوزخ .

4. اولياي دين : اعتقاد به نبوت و امامت، محبت ائمه، الگو بودن اولياي دين، پيروي از اولياي دين وشناخت امام.

5. اخلاق فردي : تقوا (مهار خود)، مراقبت، توبه (نوسازي خويشتن)، محاسبة اعمال، عزت نفس، صـبر و پايـداري، تفكـر و تعقـل و پرهيز از خودميان بيني.

6. روابط اجتماعي : راستي (راستگويي)، وفاداري، رواداري (آنچه برخود ميپسندي بر ديگران بپسند)، امانتداري، عفـت و پاكـدامني، دعوت به خير و نيكي، مردم آميزي، رعايت حقوق ديگران، احساس مسئوليت نسبت به ديگران، خوشرفتاري و پرهيز از سوء ظـن و آزار ديگران

7. معيشت : بهره بردن از دنيا و آباداني، تعديل در تملك و ثروتاندوزي، مال حلال و شغل حلال، كمك بـه مسـتمندان، جـديت در كار و درستكاري در معاملات

8. خانواده : احترام و محبت به والدين، گفتار نرم و شايسته، ازدواج در خانواده، ميدان تربيت و آزمايش و ارتباط با اقوام و نزديكان.

9. ابعادجسمي : مراقبت از سلامت خود،تعديل غرايز، رعايت پاكيزگي و طهارت و ميانه روي در معيشت.

10. انسان و طبيعت : درس آموزي از طبيعت، بهره برداري صحيح، آباداني و حفظ محيط زيست و آزار نرساندن به حيوانات.

مقیاس سنجش دینداری: تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام

تهیه و ساخت آزمون جهت گیری با تکیه بر اسلام موضوع و هدف اصلی این پژوهش بوده است.

حجت‌الاسلام آذربایجانی اظهار می کند دینداری بعد اصلی زیر دارد:

  • باورها و عقاید؛

  • اخلاقیات و آداب؛

  • مناسک و شعائر؛

  • تجربه‌های دینی و معنوی؛

  • امورات اجتماعی.

ابعاد هوش اخلاقی مسعود آذربایجانی

از نظر مسعود آذربایجانی و جعفر نامور (1401) ، هوش اخلاقی دارای چهار بعد اساسی می‌باشد که عبارتند از:

1- بعد معنوی که شامل بندگی خدا و آخرت گزینی می باشد؛

2- بعد اجتماعی که شامل مهربانی، صداقت، عدالت و احسان می‌باشد؛

3- بعد شناختی که شامل شناخت خدا، علم و تفکر و تدبر می‌باشد ؛

4- و بعد معنوی – اجتماعی – فردی که شامل خویشتن‌داری می‌باشد.

رابطه دین و اخلاق از منظر آذربایجانی

دین و اخلاق دو حوزه تأثیرگذار بر جوامع انسانی است. فیلسوفان اخلاق، چهار گونه رابطه و وابستگی اخلاق و دین را مطرح کرده اند: وابستگی معناشناختی، وابستگی وجود شناختی، وابستگی معرفتشناختی و وابستگی روانشناختی.

یافته های پژوهش آذربایجانی و نصرتی (1400) نشان داد که بین نگرش مذهبی و دینداری با انگیزههای اخلاقی رابطه مستقیمی وجود دارد: یعنی هرچه باور و اعتقاد شخص عمیقتر شده، باور مذهبی او به ایمان تبدیل گشته و شخص از مرحله شناختی و نظری دین به مرحله عملی ودینداری وارد آید، انگیزههای اخلاقی او نیز بیشتر شده و شخص زیست اخلاقی آشکارتری خواهد داشت. لذا نتیجه تحقیق بیانگر این مهم است که مذهب درونی شده و دینداری برای اخلاقی زیستن نقش بسزایی ایفا می کند.

اضطراب مرگ

شایع ترین و زیر بنایی ترین اضطراب بشری، اضطراب مرگ است که گاه به اضطراب مرضی تبدیل شده و در زمره رذائل اخلاقی قرار می گیرد. در پژوهشی آذربایجانی ، شریفی و داودی (1399) بر اساس تعالیم دینی و نمونه های مثبت مواجهه با مرگ، راه کارهای اخلاقی برای کاهش اضطراب مرگ، رویارویی مناسب با آن و طی کردن مطلوب این مرحله مهم از زندگی ارائه کرده اند. در این تحقیق با استفاده از تحلیل محتوای کیفی و روش کیفیِ اجتهاد دانش دینی، تلاش کردند با تتبع و بررسی تعالیم اسلامی به طبقه بندی منسجمی از آیات و روایات مربوط به مرگ و انواع مواجهه با آن دست یابند؛ لذا انواع مواجهه مثبت اخلاقی با مرگ و شاخص های دست یابی به آن استنباط و استخراج شد تا بتوان در پرتو آن با رویکرد شناختی به افزایش آگاهی و تقویت بینش و در نتیجه کاهش اضطراب و مواجهه ی مطلوب با مرگ برسند. استخراج الگوهای مثبت مواجهه با مرگ مانند مرگ در حال ایمان به خدا، مرگ در حال اسلام، مرگ در زمره نیکان، مرگ در حال پاکی، مرگ نفس مطمئنه، شهادت، مرگ با معرفت و ولایت اهل بیت پیامبر و مرگ در حال تحصیل علم را می توان به عنوان یافته های این تحقیق برشمرد. معرفی برخی شاخص های اخلاقی مانند: تقویت برنامه های عبادی، آماده شدن برای مرگ با اعمال صالح و ماندگار، ترک گناه، توبه، تقویت اخلاص، افزایش شناخت خدا، ایجاد و تقویت معرفت و ارتباط با معصومین و همنشینی با افراد نیک کردار را می توان از نتایج مقاله برشمرد.