مبانی نظری سواد اطلاعاتی
در دهه ۱۹۸۰ عنصر فن آوری اطلاعات نیز وارد تعریف سواد اطلاعاتی شد و این مقوله به عنوان سواد در جامعه اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. کارول کولت معتقد است سواد اطلاعاتی و سواد کارکردی بسیار به یکدیگر نزدیک هستند. منظور از سواد کارکردی توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره، تشخیص نیاز اطلاعات، جستجوی اطلاعات برای تصمیم‌گیری آگاهانه است.
در هزارة سوم، با پیشرفت سریع علوم و فنون، میزان اطلاعاتی که از طریق محمل های اطلاعاتی مختلف منتشر می‌شود، با وجود افزایش روزافزون، انسان را با چالش های جدی در بهره‌مندی از اطلاعات روبهرو ساخته است. این حجم اطلاعات، جامعه امروز را در آستانه ورود به فرهنگ غیر مادی قرار داده است؛ فرهنگی که در آن اطلاعات و شناخت، محور اصلی سنجش ها خواهد بود. در این شرایط، تنها سواد خواندن، نوشتن و حساب کردن برای بهره مندی از اطلاعات کفایت نمی کند، بلکه به منظور استفاده مؤثر از اطلاعات، حضور بانشاط در جهان ارتباطات و تعامل پویا با رسانه‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات، نیازمند مجهز شدن به مهارتهای نوینی هستیم که با عنوان « سواد اطلاعاتی » شناخته می‌شوند.
سواد اطلاعاتي مفهومي است كه در نتيجه تحولات و تغييرات سريع در فناوريهاي اطلاعاتي پيدا شده است. به مهارتهايي كه فرد به منظور ادامه حيات در جامعه اطلاعاتي به آنها نيازمند است، سواد اطلاعاتي گفته مي‌شود.
سواد اطلاعاتی ریشه در سواد انتقادی دارد، یعنی مهارتهای سنتی جستجوی اطلاعات و بهره‌گیری از کتابخانه و روش‌های آکادمیک مطالعۀ پژوهشی. از زمان ابداع اصطلاح « سواد اطلاعاتی » توسط « پل زورکوفسکی » در سال ۱۹۷۴، سواد اطلاعاتی بر توسعۀ بسیاری از دیگر سوادها و مجموعه مهارتها اثر گذاشته و به نوبۀ خود، تحت تأثیر تکامل تدریجی جامعۀ اطلاعاتی و عصر دیجیتالی قرار گرفته است.
سواد اطلاعاتی یکی از «بسیار سوادها» (به بیان « سی. لانکشر » (Lankshear) و « ام. نوبل » (Knobel)، ۲۰۰۶) است که سواد دیجیتالی و سواد رسانه‌ای را دربرمی‌گیرد. این سوادها و مجموعه مهارتها با همدیگر، برای زندگی، یادگیری، و کار در قرن بیست‌ویکم ضروری شناخته می‌شوند. اصطلاحاتی که در پی می‌آیند در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند
سواد اطلاعاتی مفهومی است که در نتیجه تحولات و تغییرات سریع در فناوریهای اطلاعاتی پیدا شده است. به مهارت‌هایی که فرد به‌منظور ادامه حیات در جامعه اطلاعاتی به آنها نیازمند است، سواد اطلاعاتی گفته می‌شود. سواد اطلاعاتی محور پایان‌نامه دانشجویان مدیریت آموزشی است و دانشجویان مدیریت فناوری اطلاعات نیز می‌توانند در پژوهش خود از این مفهوم استفاده کنند. سواد اطلاعاتی برای مفاهیمی بکار می‌رود که در نتیجه تغییرات و تحولات در فناوری اطلاعات و ارتباطات پدیدار شده‌اند. این مقوله به مهارتهای که فرد برای حیات خود در جامعه اطلاعاتی به آنها نیاز پیدا می‌کند اطلاق می‌شود.
سواد اطلاعاتی Information literacy مجموعه قابلیت‌ها و توانایی‌های تشخیص این مساله است که چه زمانی به وجود اطلاعات نیاز است و چه زمانی نیاز نیست. در فراسوی مهارتهای پایه خواندن، نوشتن و علم حساب، شهروندان و کارکنان قرن ۲۱ به مهارتهای تحلیلی هم نیاز دارند.
ابزارهای فناورانه عصر اطلاعات، شبکه‌های رایانه ای، سیستم‌های ارتباط از راه دور و پایگاه‌های اطلاعاتی بصورت بی سابقه اطلاعات را تحت شعاع قرار داده اند. در عصر اطلاعات حاضر، سرعت در کار و افزایش این سرعت بستگی به کیفیت بالای اطلاعات دقیق دارد. بهرحال، اطلاعات زیادتر شده و تقسیم شده در قالب‌های مختلف رسانه‌ای در محل‌های دوگانه و چند وضعیتی دوبرابر شده است. به منظور دسترسی و استفاده از این منابع بی شمار و موثر، مردم باید سواد اطلاعاتی داشته باشند.
سواد اطلاعاتی از مفاهیمی است که ریشه در مباحث فناوری اطلاعات و ارتباطات دارد. از طریق بهبود این مهارت و توانمندی در افراد می‌توان با مقوله فناوری هراسی مبارزه کرد. داشتن سواد اطلاعاتی که از آن به عنوان خواندن و نوشتن در فضای مجازی یاد شده است گاهی جنبه منفی هم دارد و به صورت پدیده سایبرلوفینگ ( پرسه‌زنی اینترنتی ) ظاهر می‌شود. در مجموع سواد رسانه‌ای و توانمندی استفاده از شبکه از ضروریات عصر حاضر است. سیستم‌های آموزشی و موسسات باید بصورت جدی با این چالش‌های عصر اطلاعات برخورد نمایند. این مقوله شامل ساختار مجدد فرآیند آموزشی در استفاده از اطلاعات در جهان واقعی می‌باشد. نقش استاد از فراهم کننده حقایق پیش ساخته به تسهیل کننده فعال آموزشی تبدیل تغییر یافته است.
سواد اطلاعاتی به مجموعه ای از مهارت های الزم برای حضور در محیط اطلاعاتی گفته می شود.
انجمن کتابداری آمریکا در بیانیه‌ای تعریفی برای جامعه سواد اطلاعاتی جهانی در قرن ۲۱ ارائه کرده اند که در آن سواد اطلاعاتی قابلیتی برای جستجو و تاثیرگذاری روی منابع اطلاعاتی کاربران، شامل چگونگی استفاده از دانش و فناوری‌ها و اشکال در اطلاعات ذخیره شده عنوان شد. همچنین جامعه اطلاعاتی به گفته کارشناسان و اساتید صاحب نظر، نتیجه توسعه فناوری اطلاعات و کاربردهای آن در زندگی بشر بوده، به طوری که این کاربردها شامل تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی، بانکداری و آموزش الکترونیکی هستند و در به وجود آمدن فرصت برای الکترونیکی شدن شهرها نقش موثری دارند.
سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد، با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد.
سالهاست که کتابداران تلاش می‌کنند با استفاده از انواع ابزارها و فناوری‌ها به‌طور مؤثر مفید، برنامه‌های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند. از اواسط دهه ۱۹۸۰ کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات، برنامه‌های آموزش استفاده‌کنندگان را با عنوان «سواد اطلاعاتی» به جای «سواد کتابخانه‌ای» ارائه کردند.
امروز کاربران‌اینترنت می‌توانند با بهره‌گیری از منابع موجود در وب‌سایت کتابخانه مهارتهای سواداطلاعاتی خود را ارتقاء بخشند و استفاده بهتری از اطلاعات به عمل آوردند. به منظور کاربرد صحیح منابع اطلاعاتی الکترونیکی، محققان باید تا حد امکان سواد رایانه‌ای و سواد اطلاعاتی خود را ارتقاء بخشند و بهترین ابزار برای‌این کار استفاده از اینترنت می‌باشد.
در تعریف بورچینال سواد اطلاعاتی به سه مهارت مربوط شده‌است : یافتن ، حل مشکلات و تصمیم گیری. وی نیز همچون زورکوفسکی بر مهارت حل مسئله تأکید کرده‌است.
اطلاعات مجموعه‌ای از آگاهی هاست که مبانی اکتشافات و تولید دانش قرار می‌گیرد. از پردازش و پرورش داده‌های خام و پردازش نشده اطلاعات بوجود می‌آید. به هر نوع داده گردآوری شده با استفاده از روش‌های مختلف نظیر مطالعه، مشاهده، مصاحبه و سایر موارد دیگر اطلاق می‌شود.
سواد از نظر مفهومی داشتن توانایی خواندن و نوشتن است
تاکنون تعریف‌های گوناگونی از سواد اطلاعاتی ارائه شده است، اما فصل مشترک تمام آنها توانایی شناسایی درست منابع اطلاعاتی، توانایی دسترسی به آنها، و توانایی استفاده هدفمند از آنها می‌باشد. در تعریف‌های ارائه شده از این مقوله برخی به عناصر رفتاری و برخی دیگر به عناصر شناختی یا مجموعه‌ای ازاین عناصر پرداخته اند.
در فرهنگ کتابداراران سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است : آگاهی از قابلیت‌های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه‌ای قابل حل هستند. این آگاهی شامل برنامه‌ریزی برای رایانه نمی شود و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می‌شود که برای سازماندهی، ذخیره سازی، بازیابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است.
لازمه سواد اطلاعاتی، توانایی کنترل اطلاعات تولید شده توسط رایانه‌ها و رسانه‌های ارتباط جمعی است. در ایران نیز این مقوله بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در امر آموزش باید جدی‌تر نگریسته شود. برای بالندگی جامعه و همگامی با استفاده از فناوریهای جدید باید این مقوله مورد عنایت بیشتری قرار گیرد.
بطور کلی می‌توان گفت این نوع سواد مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد. همچنین با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد. در عصر حاضر باسواد به فردی گفته می‌شود که مهارت کار فناوری اطلاعات و ارتباطات را داشته باشد.
ظهور جامعه اطلاعاتی، تحولات جدید در عرصه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی، نیازمندی های جدید در زمینه آموزش، رقابت فشرده جوامع در مسائل فرهنگی، اقتصادی، ... و همچنین تلاش دولتها برای سمت و سو دادن اهداف خود در راستای رسیدن به جامعه‌ای اطلاعاتی، نظام های آموزشی را ملزم به تغییر و دگرگونی متناسـب با اهداف جامعـه دانش‌ـ محور می‌گرداند و آموزش الکترونیک به منزلة انتخاب برتر شناخته می‌شود؛ به‌ویژه الزام شکل‌گیری این تحول در آموزش عالی به دلیل مشارکت داشتن این قشر در تولید دانش بیشتر احساس می‌شود. از این رو تدوین و تنظیم محتوای کتاب درسی دانشگاهی که جزو دارایی در این سیستم آموزشی محسوب می‌شود، اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.
"سواد اطلاعاتی" گسترش مفهوم سواد سنتی در پاسخ به جامعه‌ای است که ما در آن زندگی می‌کنیم، برای اینکه فردی از نظر اطلاعاتی با سواد باشد، باید بتواند تشخیص دهد اطلاعات در چه زمانی مورد نیاز است و توانایی یافتن، ارزیابی، و استفاده مؤثر از آن را داشته باشد... افراد دارای سواد اطلاعاتی کسانی هستند که آموخته باشند چگونه بیاموزند. آنها می‌دانند که چگونه یاد بگیرند، زیرا می‌دانند که دانش چگونه سازماندهی شده است و چگونه می‌توان اطلاعات مورد نیاز را پیدا کرد و از اطلاعات به‌گونه‌ای استفاده کرد که دیگران نیز بتوانند از آن بیاموزند.
افراد دارای سواد اطلاعاتی برای یادگیری مادام‌العمر آمادگی دارند، چرا که همیشه می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا کنند و از آن برای تصمیم‌گیری آگاهانه استفاده نمایند. امروزه، وجود رایانه‌ها و منابع الکترونیکی و استفاده از آنها توسط کاربران کتابخانه‌ها، باعث شده سواد اطلاعاتی را "سواد اطلاعاتی دیجیتالی" نیز بنامند. سواد اطلاعاتی دیجیتالی توانایی ارزیابی، مکان‌یابی، ترکیب، و استفاده بهینه از اطلاعات و شبکه‌های ارتباطی و منابع الکترونیکی است . شناسایی میزان به‌کارگیری استانداردهای سواد اطلاعاتی در سند ملی آموزش و پرورش میتواند بیانگر برنامه‌ریزیهای آتی در این زمینه باشد.
در فرهنگ کتابداری سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است: آگاهی از قابلیت های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه ای قابل حل هستند . این آگاهی شامل برنامه ریزی برای رایانه نمی شود. و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود که برای سازماندهی، ذخیره سازی، باز یابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است.
سواد اطلاعاتی قابلیتی است که فرد را در دسترس مفید ومؤثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات بدست آمده به منظور رفع نیاز های اطلاعاتی خویش توانمند می سازد. در بیانی دیگر، توانایی باز یابی و تفکر در باره اطلاعات وقدرت استفاده از اطلاعات به عنوان یکی از ضروریات کار، زندگی و برقراری ارتباط بین انسان هامی باشد. توانایی مکان یابی اطلاعات موردنیاز و تعیین بیشترین ربط و اعتبار برای حل مشکلات بنابراین می توان این دو مفهوم را چنین تعریف کرد : سواد اطلاعاتی قدرت دسترسی مؤثر به اطلاعات با ارزش، آگاهی چگونگی سازماندهی دانش واطلاعات، روش های مختلف جستجو، توان تشخیص مشکل، شناخت مؤثر ترین اطلاعات برای رفع آن و با سواد اطلاعاتی کسی که آموخته باشد چگونه بیاموزد.
سواد اطلاعاتی دانشی است که به فرد کمک می‌کند تا بداند چگونه و کجا برای رسیدن به منابع دانش از فناوری اطلاعاتی استفاده کند.سواد اطلاعاتی مهارت و دانش دسترسی مؤثر به اطلاعات و ارزیابی آن هنگام نیاز است وبا شیوه تفکر رابطه مستقیمی دارد. پشتکار، توجه به جزئیات، و دقت در پذیرش عقاید منتشر شده صفاتی هستند که به پرورش این مهارت کمک می‌کنند.
در تعاریف دیگری که در دهه 1980 ارائه شد، سواد اطلاعاتی به‌عنوان سواد در جامعه اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت.در نیمه دوم دهه هشتاد میلادی، کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی از اصطلاح سواد اطلاعاتی به‌جای سواد کتابخانه‌ای استفاده کردند . گرچه ارزش اطلاعات درعصرحاضربرکسی پوشیده نیست,اما مشکلات دسترسی به اطلاعات مانع بزرگی درشناسایی اطلاعات مفید,دسترسی واستفاده ازآنهاست و مجهزبودن به سواداطلاعاتی یکی ازمهارت هایی است که می تواند چنین مشکلاتی را ازمیان بردارد. اغلب مردم چنین تصور می کنند که سواد اطلاعاتی مجموعه ای ازمهارت هایی است که نیازمند توانایی فنی یا به عبارت ساده تر توانایی "انجام دادن" است.اما حقیقت این است که لازمه سواداطلاعاتی علاوه برانجام دادن,فکرکردن نیز هست.بادسترسی به دریایی بیکران از اطلاعات,اهمیت تجزیه و تحلیل نیاز اطلاعاتی,آگاهی ازانواع منابع,ارزیابی ابزار دسترسی و تفسیرنتایج دربازیابی موفقیت آمیز اطلاعات بیشترمی شود.
درنتیجه سواداطلاعاتی را مجموعه توانایی هایی تعریف کرده اند که به کمک آن ها می توان تشخیص داددرچه زمانی به اطلاعات نیازاست و به جابجایی, ارزیابی و به کارگیری موثر اطلاعات مورد نیازپرداخت.درقرن بیست و یکم که عصر اطلاعات نامیده شده است,شهروندان باسواداطلاعاتی سنگ بنای جامعه ای خواهندبود که درآن عدالت اجتماعی,ازرشداقتصادی بالقوه ای برخوردار است و افراد برای انجام امورحرفه ای شخصی وحتی تفریحی خود به مهارت های اطلاعاتی نیازدارند.
سواد اطلاعاتی یکی از مشخصه های بارز جامعه اطلاعاتی است. همان طوری که سازمان ها و کشور در جستجوی افزایش سواد اطلاعاتی هستند، درک این نکته ضروری است که تکنولوژی فقط بخشی از راه حل است. سواداطلاعاتی، یک نگرش و مهارت جدید برای انجام وظایف در جامعه جدید به شمار می آید.فرد با سواد اطلاعاتی ارزش اطلاعات را تشخیص می دهدو تمایل به یادگیری دارد. زمانی که برای حل مشکل، نیازمند اطلاعات است توانایی پیداکردن وتحلیل آن را دارد، قادر است محتوای اطلاعاتی را با دید انتقادی ارزیابی کند . همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت میتواند انجام دهد و از طرفی توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بررسی ها بیانگر این نکته می باشد که سواد اطلاعاتی در بسیاری از افراد تحصیل کرده در سطح بسیار است.
پس با توجه به استاندارد ها ی نه گانه که توسط انجمن کتابداران آمریکا در خصوص سوا د اطلاعاتی مشخص شده فرض است که با برنامه های بسیاری منسجم و آینده نگر به توسعه سواد اطلاعاتی در مراجعان بپردازد. امروزه کسانی از نظر اطلاعاتی با سواد خواهند بود که توانایی ودانش شناسایی، بازیابی و ارزیابی اطلاعات را دارا باشند. این مفهوم با خدمات اطلاع رسانی کتابدارن و حتی مراجعان آنها پیوندی نزدیک دارد. وسالهاست که کتابداران تلاش می کنند با استفاده از انواع ابزار و فناوری ها به طور مفید، برنامه های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند. در کشورهای دیگر، از اواسط دهه 1980 کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات، برنامه های آموزش استفاده کننده را با عنوان " سواد اطلاعاتی" به جای"سواد کتابخانه ای" ارائه کردند.
سواد اطلاعاتي مجموعه مهارت هايي است که فرد را قادر مي سازد نياز اطلاعاتي خود را تشخيص دهـد، بـا شناسـايي منابع اطلاعاتي موجود به تدوين روش جستجو در اين منـابع پرداخته و پس از انجام جستجو، اطلاعات بـه دسـت آمـده را ارزيابي کرده و به منظور توليد اطلاعات جديد پيوند لازم بين اطلاعات جديد را با دانش قبلي خود برقـرار سـازد. مفهـومي است كه در نتيجه تحولات و تغييرات سريع در فنآوري هـاي اطلاعاتي پيدا شده است. به مهارت هايي كه فرد به منظور ادامه حيـات در جامعـه اطلاعـاتي بـه آنهـا نيازمنـد اسـت، سـواد اطلاعاتي گفته مي شود .
سواد اطلاعاتی عبارت است از مجموعه مهارتهاي جستجو، بازيابي و تحليل اطلاعات، تشخيص اطلاعات معتبر و توان استفاده از اطلاعات و تفکر انتقادي در حل مسأله. در اين دو تعريف از سواد اطلاعاتي، دو عنصر شناخت و مهارت مورد توجه بوده است. افزون بر آن، در اين تعريف ها، پيامدهاي مورد انتظار از سواد اطلاعاتي، يعني رابطه آن با حل مشکل مشخص شده است. اين امر، اهميت اطلاعات در زندگي علمي و شخصي را بيشتر مشخص مي سازد. تعريف زير ضمن اشاره بر ويژگيهاي باسواد اطلاعاتي و تأکيد بر ارزش سواد اطلاعاتي در حل مشکلات، ديدگاه وسيع تري را نيز مطرح مي سازد، يعني آن را مهارت و روند فکري براي يادگيري مادام العمر مي داند.
سواد اطلاعاتی شامل شناخت نيازهاي اطلاعاتي خود، مهارت تشخيص، مکان يابي، سازماندهي، ارزيابي، و استفاده مؤثر از اطلاعات است كه فرد براي حل مسائل و مشكلاتش مورد استفاده قرار مي‌دهد . اين مهارتها پيشنياز مشارکت موثر در جامعه اطلاعاتي و از جمله حقوق پايه افراد براي «فراگيري مادام العمر» به شمار مي آيد .در اين تعريف ضمن اشاره بر ويژگي هاي باسواد اطلاعاتي و تأکيد بر ارزش سواد اطلاعاتي در حل مشکلات، ديدگاه وسيع تري را نيز مطرح مي‌سازد، يعني آن را مهارت و روند فکري براي يادگيري مادام العمر ميداند.
در جامعه اطلاعات مدار و متغير کنوني هر لحظه دستگاهي جديد و نظريه‌اي نو و روشي متفاوت ابداع مي‌گردد. براي يادگيري اين نوآوريها نمي توان انتظار داشت که براي هر تغيير دوره آموزش مربوطه ارائه شود يا اين که بتوان در دوره هاي آموزشي مادام العمر شرکت کرد. براي همخواني فعاليتها و تواناييها با اين تغييرات، بايد بتوان به صورت خود مدار به يادگيري پرداخت. بر اساس تعريف بالا، سواد اطلاعاتي امکان خودآموزي را فراهم مي آورد و به عنوان پيش نياز يادگيري مادام العمر بايد مورد توجه قرار گيرد.
گزارش انجمن كتابداران امريكا (1989) اهميت دستيابي به سطح عالي سواد اطلاعاتی در جامعه را مورد تأكيد قرار داده است و مهارت يادگيري با اتكا بر منابع اطلاعاتي را ضروري ميداند. تعريف اين انجمن درباره سواد اطلاعاتي يكي از معتبرترين تعاريف است. در اين تعريف آمده است: «براي اينكه فردي از نظر اطلاعاتي با سواد باشد، بايد بتواند تشخيص دهد اطلاعات در چه زماني مورد نياز است و توانايي يافتن، ارزيابي، و استفاده مؤثر از آن را داشته باشد… . افراد داراي سواد اطلاعاتي كساني هستند كه آموخته باشند چگونه بياموزند. آنها مي‌دانند كه چگونه ياد بگيرند، زيرا مي‌دانند كه دانش چگونه سازماندهي شده است و چگونه ميتوان اطلاعات مورد نياز را پيدا كرد و از اطلاعات به‌گونه‌اي استفاده كرد كه ديگران نيز بتوانند از آن بياموزند. افراد داراي سواد اطلاعاتي براي يادگيري مادام‌العمر آمادگي دارند، چرا كه هميشه مي‌توانند اطلاعات مورد نياز خود را پيدا كنند و از آن براي تصميم‌گيري آگاهانه استفاده نمايند ». در اين تعريف، که انجمن کتابداران ايالات متحده ارائه نموده است، مي توان به نقش سواد اطلاعاتي در ايجاد انگيزه و يادگيري مهارتهاي فکري و رفتاري و نيز زندگي مستقل پي برد. همچنين شخص با سواد اطلاعاتي شخصي است که:
– نياز اطلاعاتي خود را تشخيص مي دهد.
– تشخيص مي‌دهد که داشتن اطلاعات صحيح و کامل اساس تصميم گيري خردمندانه است.
– منابع بالقوه اطلاعات را مشخص مي کند.
– راهبردهاي جستجوي موفقيت آميز را در خود بهبود مي بخشد.
– به منابع اطلاعات چه منابع مبتني بر کامپيوتر و چه ساير فناوري ها دسترسي دارد.
– اطلاعات را ارزشيابي مي کند.
– اطلاعات را براي استفاده عملي از آن ها سازماندهي مي کند.
– اطلاعات جديد را به بدنه اطلاعات موجود مي پيوندد.
– از اطلاعات در حل مساله و تفکر انتقادي استفاده مي نمايد.
امروزه، وجود رايانه‌ها و منابع الكترونيكي و استفاده از آنها توسط كاربران كتابخانه‌ها، باعث شده سواد اطلاعاتي را « سواد اطلاعاتي ديجيتالي » نيز بنامند. سواد اطلاعاتي ديجيتالي توانايي ارزيابي، مكانيابي، تركيب، و استفاده بهينه از اطلاعات و شبكه‌هاي ارتباطي و منابع الكترونيكي است.بنابراين، انتظار مي رود با اين پيشينه فکري، کتابداران بتوانند در فراگيري روند فکري مهارتهاي سواد اطلاعاتي موفق بوده، و به آموزش آن بپردازند.
تلفیق سواد اطلاعاتی با برنامه های درسی در همه خدمات و برنامه های مورد ارائه و در عرصه حیات اداری دانشگاه، نیازمند همکاری اعضای هیأت علمی، کتابداران و دیگر مجریان است. اعضای هیأت علمی از طریق تدریس و با هدایت بحث های مرتبط، بستری برای یادگیری فراهم می آورند. آنان همچنین دانشجویان را به کشف ناشناخته ها برانگیخته، آنها را در راه تأمین هر چه بهتر نیازهای اطلاعاتیشان راهنمایی می کنند و بر پیشرفت دانشجویان نظارت دارند. همچنین، کتابداران دانشگاهی، فرایند ارزیابی و گزینش منابع فکری لازم برای برنامه ها و خدمات را هماهنگ کرده، مجموعه های منابع اطلاعاتی و بسیاری ازامکانات دستیابی به اطلاعات را نگهداری می نمایند تا دانشجویان و اعضای هیأت علمی را که در جستجوی اطلاعات هستند، آموزش دهند ( 2000, Association Library American ).
کوستا ، سواد اطلاعاتي را توانايي دستيابي، ارزيابي، و استفاده از اطلاعات از انواع گوناگون منابع تعريف کرده است. اين تعريف جامعيت لازم را ندارد و بيشتر بر مهارتهاي رفتاري و کاربردي تأکيد دارد. همان طور که اشاره شد، سواد اطلاعاتي به شناخت و سپس مهارتها توجه دارد. قدرت دسترسي به اطلاعات با ارزش، آگاهي از چگونگي سازماندهي دانش واطلاعات و روشهاي مختلف جستجو و توان تشخيص مؤثرترين اطلاعاتي كه براي حل مشكلات و تصميم گيريها لازم باشد.
سواد اطلاعاتي عبارت است از مجموعه مهارتهاي جستجو، بازيابي و تحليل اطلاعات، تشخيص اطلاعات معتبر و توان استفاده از اطلاعات و تفکر انتقادي در حل مسأله . در اين دو تعريف از سواد اطلاعاتي، دو عنصر شناخت و مهارت مورد توجه بوده.افزون بر آن، در اين تعريفها، پيامدهاي مورد انتظار از سواد اطلاعاتي، يعني رابطه آن با حل مشکل مشخص شده است. اين امر، اهميت اطلاعات در زندگي علمي و شخصي را بيشتر مشخص مي سازد. تعريف زير ضمن اشاره بر ويژگيهاي باسواد اطلاعاتي و تأکيد بر ارزش سواد اطلاعاتي در حل مشکلات، ديدگاه وسيع تري را نيز مطرح مي سازد، يعني آن را مهارت و روند فکري براي يادگيري مادام العمر ميداند.
سواد اطلاعاتي شامل شناخت نيازهاي اطلاعاتي خود، مهارت تشخيص، مکان يابي، سازماندهي، ارزيابي، و استفاده مؤثر از اطلاعات است كه فرد براي حل مسائل و مشكلاتش مورد استفاده قرار مي‌دهد . اين مهارتها پيشنياز مشارکت موثر در جامعه اطلاعاتي واز جمله حقوق پايه افراد براي فراگيري مادام العمربشمار مي آيد. در اين تعريف ضمن اشاره بر ويژگيهاي باسواد اطلاعاتي و تأکيد بر ارزش سواد اطلاعاتي در حل مشکلات، ديدگاه وسيع تري را نيز مطرح مي‌سازد، يعني آن را مهارت و روند فکري براي يادگيري مادام العمر ميداند.
در جامعه اطلاعات مدار و متغير کنوني هر لحظه دستگاهي جديد و نظريه‌اي نو و روشي متفاوت ابداع مي‌گردد. براي يادگيري اين نوآوريها نمي توان انتظار داشت که براي هر تغيير دوره آموزش مربوطه ارائه شود يا اين که بتوان در دوره هاي آموزشي مادام العمر شرکت کرد. براي همخواني فعاليتها و تواناييها با اين تغييرات، بايد بتوان به صورت خود مدار به يادگيري پرداخت. بر اساس تعريف بالا، سواد اطلاعاتي امکان خودآموزي را فراهم مي آورد و بعنوان پيش نياز يادگيري مادام العمر بايد مورد توجه قرار گيرد .
گزارش انجمن كتابداران امريكا اهميت دستيابي به سطح عالي سواد اطلاعاتي در جامعه را مورد تأكيد قرار داده است و مهارت يادگيري با اتكا بر منابع اطلاعاتي را ضروري ميداند. تعريف اين انجمن درباره سواد اطلاعاتي يكي از معتبرترين تعاريف است. در اين تعريف آمده است: «براي اينكه فردي از نظر اطلاعاتي با سواد باشد، بايد بتواند تشخيص دهد اطلاعات در چه زماني مورد نياز است و توانايي يافتن، ارزيابي، و استفاده مؤثر از آن را داشته باشد…. افراد داراي سواد اطلاعاتي كساني هستند كه آموخته باشند چگونه بياموزند. آنها مي‌دانند كه چگونه ياد بگيرند، زيرا مي‌دانند كه دانش چگونه سازماندهي شده است و چگونه ميتوان اطلاعات مورد نياز را پيدا كرد و از اطلاعات به‌گونه‌اي استفاده كرد كه ديگران نيز بتوانند از آن بياموزند. افراد داراي سواد اطلاعاتي براي يادگيري مادام‌العمر آمادگي دارند، چرا كه هميشه مي‌توانند اطلاعات مورد نياز خود را پيدا كنند و از آن براي تصميم‌گيري آگاهانه استفاده نمايند . در اين تعريف، که انجمن کتابداران ايالات متحده ارائه نموده است، مي توان به نقش سواد اطلاعاتي در ايجاد انگيزه و يادگيري مهارتهاي فکري و رفتاري و نيز زندگي مستقل پي برد.
همچنين شخص با سواد اطلاعاتي شخصي است که:
- نياز اطلاعاتي خود را تشخيص مي دهد.
- تشخيص مي‌دهد که داشتن اطلاعات صحيح و کامل اساس تصميم گيري خردمندانه است.
- منابع بالقوه اطلاعات را مشخص مي کند.
- راهبردهاي جستجوي موفقيت آميز را در خود بهبود مي بخشد.
- به منابع اطلاعات چه منابع مبتني بر کامپيوتر و چه ساير فناوري ها دسترسي دارد.
- اطلاعات را ارزشيابي مي کند.
- اطلاعات را براي استفاده عملي از آن ها سازماندهي مي کند.
- اطلاعات جديد را به بدنه اطلاعات موجود مي پيوندد.
- از اطلاعات در حل مساله و تفکر انتقادي استفاده مي نمايد.
امروزه، وجود رايانه‌ها و منابع الكترونيكي و استفاده از آنها توسط كاربران كتابخانه‌ها، باعث شده سواد اطلاعاتي را سواد اطلاعاتي ديجيتالي نيز بنامند. سواد اطلاعاتي ديجيتالي توانايي ارزيابي، مكانيابي، تركيب، و استفاده بهينه از اطلاعات و شبكه‌هاي ارتباطي و منابع الكترونيكي است.انتظار مي رود با اين پيشينه فکري، کتابداران بتوانند در فراگيري روند فکري مهارتهاي سواد اطلاعاتي موفق بوده، و به آموزش آن بپردازند.
باسواد اطلاعاتی
باسواد اطلاعاتی فردی است که قادر است سخت افزارها و نرم‌افزارهای کاربردی پایگاه داده و فن آوری‌های دیگر را برای انجام امور گوناگون مربوط به تحصیل، حرفه و امور شخصی خود بکار گیرد. فرد باسواد اطلاعاتی، ارزش اطلاعات را تشخیص داده و وقتی برای حل مشکلی، به اطلاعات نیازمند است، توانایی پیدا کردن و تحلیل آنها را داشته و قادر است محتوای اطلاعات را با دید انتقادی ارزیابی کند؛ همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت انجام می‌دهد و از طرفی، توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بنابراین افرادی که مایلند تا به سواد اطلاعاتی دست یابند ابتدا باید مهارتهای تکنولوژی مربوطه را کسب نمایند.
مهارتهای لازم برای باسوادان اطلاعاتی
- مهارتهای فنی (سواد رایانه‌ای)
- مـهارت‌های ذهنی (سواد عمومی یا سنتی)
- مهارتهای ارتباطی و اطلاعاتی
عوامل مؤثر بر اهمیت سواد اطلاعاتی
- گسترش روز افزون فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و پیوند مستمر آن با زندگی روز مره افراد
- توسعه آموزش عالی به ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی و تنوع دانشجویان و دوره‌های آموزشی
- تخصصی تر شدن زمینه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی در همه رشته‌های علمی
- انفجار اطلاعات، آلودگی اطلاعات و ضرورت استخراج مناسب منابع معتبر
بعضی از انواع توانایی های مورد استفاده در سواد اطلاعاتی :
* توانایی های فنی (سواد رایانه ای)
*توانایی های ذهنی(سواد عمومی یا سنتی)
* توانایی های ارتباطی
هفت اصل مهم در سواد اطلاعاتی عبارتند از:
1- توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی
2- شناسایی روش های دسترسی به اطلاعات
3- تدوین استراتژی های لازم برای جستجو
4- مهارت های جستجو ودسترسی
5 - توانایی مقایسه وارزیابی منابع
6- سازماندهی، کاربرد و برقراری ارتباط
7- نمایش اطلاعات و مشارکت در ایجاد دانش جدید
جامعه اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی جایی است که تولید، توزیع و استفاده از اطلاعات برای تمامی امور زندگی بصورت آزادانه در دسترس همگان قرار داشته باشد. سواد امروز مجموعه‌ای از عملیات است که یک شهروند الکترونیکی باید بتواند برای انجام امورات خود در یک شهر الکترونیکی یا جامعه مجازی انجام دهد. توانایی استفاده از رایانه، اینترنت و کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات بخشی از سواد اطلاعاتی را تشکیل می‌دهند که باید نگاه شهروندان به جامعه اطلاعاتی متفاوت از جامعه سنتی باشد تا بتواند جامعه جهانی اطلاعات را درک کند.
تعبیر سواد اطلاعاتی را نخستین بار پل ژوکروفسکی به کار برد. وی در طرح پیشنهادی خود به کمیسیون ملی علوم کتابداری و اطلاع رسانی ایالات متحده در ۱۹۷۴، به تبیین اهداف دستیابی به سواد اطلاعاتی پرداخت. او کسی را دارای سواد اطلاعاتی می‌داند که برای استفاده از منابع اطلاعاتی آموزش دیده باشد و بتواند با استفاده از اطلاعات مسایل خود را حل کند. در سال ۱۹۷۶ لی پورچینال سواد اطلاعاتی را مهارت یافتن و استفاده از اطلاعات برای حل مشکلات با استفاده از منابع اطلاعاتی می‌داند. از نظر او شناخت منابع و حمل آنها برای پاسخ به سوال اصل اساسی سواد اطلاعاتی است.
استانداردهای سواد اطلاعاتی
انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی نیز در ژانویه ۲۰۰۰، استانداردها و شاخصهای عملکرد و بروندادهایی را برای اندازه‌گیری میزان برخورداری از توانایی مربوط به سواد اطلاعاتی با عنوان « استاندارد قابلیت‌های سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی » تصویب و منتشر کرد.
1- در استاندارد نخست این انجمن تأکید می‌شود دانشجویی که از سواد اطلاعاتی برخوردار است ماهیت و گستره نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص می‌دهد.
2- در استاندارد دوم دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی به شیوه‌ای مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا می‌کند.
3- در استاندارد سوم تأکید می‌شود که دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی به روش نقادانه به ارزیابی اطلاعات گردآوری شده می‌پردازد و اطلاعات گزینش شده را با دانش پیشین خود تلفیق و نظام را ارزیابی می نماید.
4- استاندارد چهارم به این می‌پردازد که فرد دارای سواد اطلاعاتی چگونه از اطلاعات استفاده مؤثر می‌کند .
5- در استاندارد پنجم به درک دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی از محیط اقتصادی قانونی و اجتماعی پرداخته و یادآور شده‌است که چنین فردی به شیوه‌ای اخلاقی و قانونی به اطلاعات دسترسی پیدا می‌کند و از آن استفاده می‌کند.
پل زوركوفسكي
تعبير سواد اطلاعاتي را نخستين بار پل زوكروفسكي ( Paul Zukrowski ) به كـار بـرد. وي در طـرح پيشـنهادي خود بـه كميسـيون ملـي علـوم كتابداري و اطلاع رساني N.C.L.I.S ايالات متحـده در ١٩٧٤، به تبيين اهداف دستيابي به سواد اطلاعاتي پرداخت. او كسي را داراي سواد اطلاعاتي مي دانـد كـه بـراي اسـتفاده از منـابع اطلاعاتي آموزش ديده باشد و بتواند با اسـتفاده از اطلاعـات مسایل خود را حل كند .
نام « پل زورکوفسکی » ( Paul Zurkowski ) به نادرستی « ژوکروفسکی » ( Zukrowski ) گفته می شود .
« زورکوفسکی » این نوع از سواد را نخستین بار در سال 1974 میلادی مطرح کرد. وی، عبارت « با سواد اطلاعاتی » را برای توصیف افرادی ابداع کرد که «فنون و مهارتهای لازم برای به‌کارگیری طیف گستردة ابزارهای اطلاعاتی و نیز مآخذ ردیف اول را به منظور دستیابی به راه‌حلهای اطلاعاتی برای مسائل خود، آموخته‌اند». وی دریافت که افراد باسواد اطلاعاتی به مراتب توانایی بهتری در بهره‌مندی از اطلاعات دارند (نقل در نظری، 1384).
سواد اطلاعاتی به يك آگاهي از روشي كه سيستم‌هاي اطلاعاتي كاربردي و ارتباط بين يك رفع نياز اطلاعاتي ويژه وشناخت منابع مورد نياز به منظور بازيابي اطلاعات براي رسيدن به حل مسئله است. سواد اطلاعاتي از دو کلمه سواد و اطلاعات ترکيب يافته است. اطلاعات را مردم بيشتر مترادف با اخبار يا داده‌هاي قابل تغيير و تفسير مي‌دانند و سواد عموما به توانايي خواندن و در موارد خاص، توانايي فهميدن يا تفسير دقيق از يک موضوع اطلاق مي‌شود. با ترکيب اين دو کلمه مفهوم جديدي به نام سواد اطلاعاتي به وجود ميآيد. سواد اطلاعاتي توانايي تشخيص زمان نياز به اطلاعات، يافتن اطلاعات مورد نياز و ارزيابي و به کارگيري موثر اطلاعات تعريف شده است.
اينگونه مهارتها در عبارت سواد اطلاعاتی خلاصه مي‌شود كه آنها را براي اولين بار زوركوفسكي در سال، 1974 ميلادي مطرح كرد. البته، عبارت هاي ديگري همچون سواد كامپيوتري، سواد رسانه اي، سواد كتابخانه اي، اطلاعات الكترونيكي و سواد فناوري اطلاعات نيز مطرح شده است. او كسي را داراي سواد اطلاعاتي ميداند كه براي استفاده از منابع اطلاعاتي آموزش ديده باشد و بتواند با استفاده از اطلاعات مسائل خود را حل كند (دايره المعارف کتابداري،ج۲). دراين تعريف دو شاخص اصلي آموزش و توانايي حل مسئله در نظرگرفته شده است. از نظر زوركوفسكي افراد با سواد اطلاعاتي به واسطه اين دو شاخص توانايي بهتري دربهره‌برداري از اطلاعات دارند.
فورد
نخستین مقاله و منبع انتشار یافته در حوزه سواد اطلاعاتی، اثر «فورد» ترجمه قزلایاغ، (1374) مقاله‌ای ارزشمند مشتمل بر مباحثی در زمینة رابطه سواد اطلاعاتی با کتابداران، کتابخانه‌ها و فناوریهای اطلاعات، آموزش سواد اطلاعاتی و اهمیت آن، و فعالیتهای جهانی در مورد سواد اطلاعاتی است که به عنوان اولین منبع در حوزه سواد اطلاعاتی، سودمند و پربار بوده است، به شکلی که مباحث مطرح شده در آن در سالهای بعد، در منابع مختلف به طور کامل بسط یافت.
ويليام دمو
در دهه 1980 عنصر فناوري نيز وارد تعريف سواد اطلاعاتي شد. انجمن صنعت اطلاعات در 1952 اعلام كرد سواد اطلاعاتي دانشي است كه به فرد كمك مي‌كند تا بداند چگونه و كجا براي رسيدن به منابع دانش از فناوري اطلاعاتي استفاده كند. در همين دهه، ويليام دمو تحت تأثير نوآوري‌هاي فناوري در پردازش، ذخيره‌سازي، بازيابي، و انتقال اطلاعات تعريف جديدي از سواد اطلاعاتي ارائه كرد: سواد اطلاعاتي مهارت و دانش دسترسي مؤثر به اطلاعات و ارزيابي آن اطلاعات است. به نظر او سواد اطلاعاتي با شيوه تفكر رابطه مستقيمي دارد. پشتكار، توجه به جزئيات، و دقت در پذيرش عقايد منتشر شده صفاتي هستند كه به پرورش اين مهارت كمك ميكنند.
لي بورچينال
لي بورچينال ( Lee Burchinal ) در سال 1976 سواد اطلاعاتي را مهارتِ يافتن و استفاده از اطلاعات براي حل مشكلات و تصميم‌گيري مؤثر و كارآمد دانست. در تعريف بورچينال، سواد اطلاعاتي به سه مهارت مربوط شده است: يافتن، حل مشكلات، و تصميم‌گيري. وي نيز همچون زورکوفسكي بر مهارت حل مسئله تأكيد كرده است. لي بورچينال سواد اطلاعاتي را مهارتي دانسته که توانايي تشخيص، يافتن و استفاده موثر از اطلاعات را در حل مسائل مختلف به افراد مي دهد. وي نيز مانند زوركوفسكي مهارت حل مسئله را از شاخص‌هاي مهم سواداطلاعاتي ميداند.
وبر و جانسون
از ديدگاه وبر و جانسون ( Webber & Johnson ) سواد اطلاعاتی به معنای توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است، به طوری که دسترسی به اطلاعات موردنظر به استفاده صحیح، اخلاقی و موثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات موردنظر ممکن است از طریق هر کانال یا رسانه‌ای که میسر باشد بدست آید.
به بياني ديگر سواد اطلاعاتي قابليتي است که فرد را در ارزيابي انتقادي اطلاعات به دست آمده و استفاده دقيق، موثر و خلاق از آنها به منظور رفع نيازهاي اطلاعاتي خويش توانمند مي‌سازد و در مقايسه با سواد كتابخانهاي، سواد اطلاعاتي بيشتر از جستجو در يك فهرست پيوسته يا مواد مرجع ديگراست زيرا سواد اطلاعاتي يك تكنيك نيست بلكه يك هدف براي آموزشگران است.
سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد اولاً نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد. دوماً با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع می‌پردازد. سوماً پس از انجام جستجو اطلاعات بدست آمده را ارزیابی می‌کند. در نهایت برای تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد.
سواد دیجیتال نیز مقوله مشابهی است. سواد اطلاعاتی به معنای آگاهی، درک و توانمندی افراد در استفاده کارامد از ابزارها و امکانات دیجیتال در جهت شناسائی، دستیابی، مدیریت، ارزیابی و تحلیل منابع دیجیتال، خلق دانش جدید و ارتباط با دیگران در زمینه کاری و اجتماعی است. بنابراین سواد دیجیتال در سه سطح شایستگی دیجیتالی، کاربری دیجتالی و انتقال دیجیتال قابل شناسائی است. زندگی امروز به استفاده از ابزارهای دیجیتال پیوند خورده است. برای استفاده از این ابزارهای دیجیتالی باید دانش و سواد کافی را داشته باشیم. به دانش استفاده از ابزارهای دیجیتال سواد دیجیتالی گفته می‌شود.
وبرو جانسون ( 2006, Johnston & Webber ) پژوهشي با عنوان "مفهوم سواد اطلاعاتي از ديـدگاه دانشـجويان ومقايسـه آن با هفت مرحله سواد اطلاعاتي بروس" انجام دادند. آنها به اين نتيجه رسـيدند كـه دانشـجويان جسـت وجـوي اطلاعـات و منابع را در مفهوم سـواد اطلاعـاتي تشـخيص داده و بـر نقـش فنـاوري اطلاعـات نيـزتأ كيـد دارنـد. در طـول دوره، گذرانـدن واحدهاي درسي سواد اطلاعاتي دانشجويان نسبت به مفهوم فناوريهاي اطلاعـاتي تغييـر يافـت و از آن بـه بعـد از ديـد آن هـا مفهوم سواد اطلاعاتي به معناي ارزيابي، كاربرد و سـازماندهي اطلاعـات بـود. دانشـجويان هـم چنـين دريافتنـد كـه روشهـاي ساختاري و فعال يادگيري و ياد دهي براساس سواد اطلاعاتي در مقايسه با آموزش از طريق سخنراني و جزوات باعث افزايش يادگيري ودرك آنها مي شود.
کارول کولتاو
كارول كولثاو ( Carol Kuhlthau ) در 1987 گفت : سواد اطلاعاتی و سواد کارکردی ( توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره، تشخیص نیاز اطلاعاتی، جست‌وجوی اطلاعات برای تصمیم‌گیری آگاهانه) بسیار به یکدیگر نزدیکند. لازمه سواد اطلاعاتی، توانایی کنترل اطلاعات تولید شده توسط رایانه‌ها و رسانه‌های ارتباط جمعی است. تحولات اجتماعی و فناورانه نیازمند مهارت و دانش جدید است (صميعي، 1397).
جان اولسن و بیل کونز
جان اولسن و بيل كونز (1996) معتقد هستند که سواد اطلاعاتی درک نقش و قدرت اطلاعات، توانایی یافتن، استخراج، و استفاده از اطلاعات در تصمیم‌گیری‌ها توسط فرد است. همچنین توانایی تولید و دستکاری اطلاعات با استفاده از فرایندهای الکترونیکی، مهارت‌هایی هستند که جزء مهارتهای سواد اطلاعاتی محسوب می شوند.
به‌طور خلاصه، «سواد اطلاعاتي گسترش مفهوم سواد سنتي در پاسخ به جامعه‌اي است كه ما در آن زندگي مي‌كنيم».
رابرت تيلر
رابرت تيلر در 1979، سواد اطلاعاتی را توانايي حل مشكلات با استفاده از منابع اطلاعاتي دانست. از نظر او شناخت منابع و محل آنها براي پاسخ به سؤال، اصل اساسي سواد اطلاعاتي است. با توجه به تعاريف سواد اطلاعاتي، آشنايي و نحوه دستيابي به منابع براي حل مسا ئل به تنهايي کافي نيست. لذا اين تعريف، تعريف کاملي نيست.
در دهه 1980 عنصر فناوري نيز وارد تعريف سواد اطلاعاتي شد. انجمن صنعت اطلاعات در 1952 اعلام كرد سواد اطلاعاتي دانشي است كه به فرد كمك مي‌كند تا بداند چگونه و كجا براي رسيدن به منابع دانش از فناوري اطلاعاتي استفاده كند.
کوستا
کوستا در سال 1985، سواد اطلاعاتي را توانايي دستيابي، ارزيابي، و استفاده از اطلاعات از انواع گوناگون منابع تعريف کرده است. اين تعريف جامعيت لازم را ندارد و بيشتر بر مهارتهاي رفتاري و کاربردي تأکيد دارد. همان طور که اشاره شد، سواد اطلاعاتي به شناخت و سپس مهارت ها توجه دارد. قدرت دسترسي به اطلاعات با ارزش، آگاهي از چگونگي سازماندهي دانش واطلاعات و روشهاي مختلف جستجو و توان تشخيص مؤثرترين اطلاعاتي كه براي حل مشكلات و تصميم گيري ها لازم باشد.
ویرکس
ویرکس ( 2003, Virkus ) به مرور پیشینه های پژوهشی منتشر شده در حوزه ی سواد اطلاعاتی در اروپا پرداخت و متوجه شد که از 1974 به بعد، سواد اطلاعاتی به عنوان یک موضوع مورد توجه و محبوب کتابداران و کارشناسان علم اطلاعات تبدیل شده است و حجم بسیار گسترده ای از منابع در این حوزه انتشار یافته است .
وی که از سواد اطلاعاتی با عنوان « جنبش سواد اطلاعاتی » نام می برد، اعتقاد دارد که در استرالیا و آمریکا، دربارۀ سواد اطلاعاتی به صورتی گسترده بحث شده و تجزیه و تحلیل صورت گرفته است.
آدانسن و نردلی
آدانسن و نردلی (2003) بر سه نـوع اصـلی از سـواد اطلاعاتی تأکید کردهاند. آنها براین باورند که تنها افرادي مجهز به سواد اطلاعاتی تلقی مـی شـوند که واجد سه دسته از توانایی ها، شامل: توانایی هاي ذهنی (سواد عمومی یا سنتی)، توانایی هـاي فنـی (سواد رایانهاي) و توانایی هاي ارتباطی که معمولاً دو گروه قبلی را دربـر مـی گیـرد، باشـند.
دایل
از نظـر دایل (1992) نیز یک فرد باسواد اطلاعاتی، فردي است که نیاز به اطلاعات را تشخیص مـی دهـد؛ اهمیت و ارزش اطلاعات را براي حل مسایل، مشکلات و تصمیم گیري صحیح مـی دانـد؛ مـی دانـد که اطلاعات، هر چه روزآمدترو جدیـدترباشـند، بـا ارزشتـر هسـتند. در نتیجـه همـواره بـه دنبـال اطلاعات جدید است، استراتژيهایی براي جست وجوي بهتر طراحی می کند؛ منابع اطلاعاتی نظیـر کتاب ها، نشریات، بانک هاي اطلاعاتی و شبکه ها را می شناسد؛ از منابع و تکنولوژي هاي اطلاعـاتی در مواقع لـزوم بهـره مـی گیـرد؛ اطلاعـات را ارزیـابی مـی کنـد؛ اطلاعـات را بـراي کـاربرد عملـی سازماندهی می کند، به منظور تولید اطلاعات جدید، پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار می سازد و از اطلاعات براي حل مسألهو تفکرانتقادي بهره می گیرد ( دایل، 1992) .
مایک آيزنبرگ و باب بركويتز
در حوزه سواد اطلاعاتي استانداردها و مدل هاي متنوعي تدوين شده و مورد استفاده قرار مي گيرد كه در ميـان ايـن الگوهـا رويكرد شش مهارت بزرگ مايك آيزنبرگ و باب برکویتز (1990) جايگاه برجسته اي را به خود اختصاص داده است. اين شش مهارت عبارتند از:
1- مهارت شناخت ، ماهیت و تعريف مسئله (كار) ، آيزنبرگ و بركويتز بر اين باورند كه اغلب افراد براي تعريف موضوع خود، زمان بسيار ناچيزي را صرف ميكنند و بيش از آنكه به تأمل در خصوص نوع اطلاعات مورد نياز خود پرداخته، غرق در استراتژيهاي جستوجوي اطلاعات ميشوند. حال آنكه با تعريف روشن و درك مسئله اطلاعاتي ميتوان به طرز شايستهتري به سمت راه حل حركت كرد.
2- راهبردهاي جسـت و جـوي اطلاعـات؛ عبارت است از گزينش مناسبترين منابع اطلاعاتي براي حل مسئله مورد نظر با استفاده از ملاك هايي مانند صحت، قابليت اعتماد، سهولت استفاده، دسترس پذيري، جامعيت، و اعتبار اطلاعات .
3- مكانيابي و دسترسي اطلاعات؛ جایابی و دسترسي به اطلاعات در واقع همان اجراي استراتژي جستوجوي اطلاعات است. مكانيابي و دسترسي به اطلاعات با بهرهگيري از ابزارهاي دسترسي، درك نظم مواد كتابخانهاي، بخشهاي يك كتاب، و استراتژيهاي جستوجو در يك فهرست پيوسته سرو كار دارند.
4- مديريت و سازماندهي اطلاعات يا استفاده از اطلاعات، بهره گيري و استفاده از اطلاعات نيازمند مهارتهايي است كه به نحو عمده با تعامل، گفتگو، خواندن، گوش دادن، بررسي، پرسش و تأمل در خصوص اطلاعات سر و كار دارد تا از ميان آنها اطلاعات ضروري را استخراج نمايند؛
5- تركيب اطلاعات ، عبارت است از باز سازي و بستهبندي مجدد اطلاعات در قالبي نو و متفاوت كه گاهي اوقات تركيب اطلاعاتي امري ساده و ليكن براي فعاليتهايي نظير نوشتن يك مقاله يا كتاب، تلفيق و ادغام اطلاعات مسئوليتي عمده و اصلي به حساب ميآيد كه با استخراج نكات مهم، سازماندهي مجدد و دستكاري اطلاعات سرو كار دارد و از آن پس ميتوان گفت كه اطلاعات به دانش تبديل شده است؛
6- ارزيابي اطلاعات ، عبارت است از آزمون و ارزشيابي فرايند حل مسئله اطلاعاتي كه اثر بخشي و كارايي فرايند را تعيين مي كند و مشخص مي كند كه آيا اطلاعات يافت شده پاسخگوي مسئله مورد نظر بوده است يا نه؟ اين خود ارزيابي به آگاهي جستوجوگر از نقاط ضعف و قوتشان خواهد انجاميد و ميتواند آنها را در فرايندهاي آينده حل مسئله اطلاعاتي یاری دهد ( Eisenberg & lav, 2008 ).
با اين كه الگوي شش مهارت بزرگ به طور بالقوه در مطالعات رفتار اطلاعاتي كاربرد دارد، تا كنون اغلـب پـژوهشهـايي كه در اين زمينه صورت گرفته غير رسمي و روايتي بوده است. پژوهشهاي غير رسمي نشـان داده كـه شـش مهـارت بـزر گ چارچوب مفيدي براي آموزش مهارتهاي فناوري فراهم ميآورد و آموزش اين مهـارتهـا در زمينـه حـل مسـئله اطلاعـاتي منجر به یادسپاری بهتر دانش می شود.
هر آنچه از روانشناسی می خواهید را در این وبلاگ بجویید .