روانشناسی هاشملو

ملاصدرا (صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی، 979-1050 قمری / 1571-1640 میلادی)، فیلسوف بزرگ ایرانی و بنیان‌گذار حکمت متعالیه، دیدگاهی بسیار عمیق و نوآورانه در باب "نفس" (روح) و ارتباط آن با بدن ارائه داد که می‌توان آن را سنگ‌بنای نظریه روانشناسی او دانست.

ملاصدرا (صدرالدین محمد شیرازی) فیلسوف برجسته ایرانی قرن یازدهم هجری قمری (دوره صفویه) است. او بنیان‌گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه است که کوشیده تا فلسفه، عرفان و شریعت را در یک نظام فکری واحد گرد آورد. ملاصدرا به طور مستقیم و مفصل به مباحث روانشناسی نپرداخته است، اما می توان از اندیشه های فلسفی و به ویژه نفس شناسی او، نظریات مهمی در مورد روانشناسی استخراج کرد. در اینجا به برخی از مهم‌ترین جنبه‌های روانشناسی در اندیشه ملاصدرا اشاره می‌کنم:

نفس و مراتب آن

• جوهر نفس: ملاصدرا نفس را یک جوهر مجرد (غیر مادی) و روحانی می‌داند که در عین حال، رابطه‌ای وثیق با بدن دارد. نفس نه عین بدن است و نه جدا از آن، بلکه از طریق قوای خود در بدن عمل می‌کند.

در اینجا برخی از ویژگی‌های کلیدی “جوهر نفس” در اندیشه ملاصدرا آورده شده است:

1. تجرّد: مهمترین ویژگی نفس از دیدگاه ملاصدرا، تجرد آن است. تجرد به معنای رهایی از قیود مادی و ویژگی‌های جسمانی است. نفس، بر خلاف بدن، دارای ابعاد فیزیکی، وزن و حجم نیست و در مکان خاصی قرار ندارد. این تجرد، امکان ادراک و تفکر را برای نفس فراهم می‌کند. اگر نفس مادی بود، نمی‌توانست صور مختلف اشیاء را در خود جای دهد و به تفکر و استدلال بپردازد.

2. روحانیت: نفس از جنس روح است. روح، یک موجود لطیف و غیر مادی است که منشأ حیات و آگاهی است. روحانیت نفس، به معنای ارتباط آن با عالم بالا و عالم معنا است. نفس، از طریق عقل و شهود، می‌تواند با حقایق عالم هستی ارتباط برقرار کند و به معرفت الهی دست یابد.

3. بساطت: ملاصدرا معتقد است که نفس در ذات خود بسیط است، یعنی از اجزاء و ترکیب تشکیل نشده است. این بساطت، موجب وحدت و انسجام نفس می‌شود و از تشتت و پراکندگی آن جلوگیری می‌کند.

4. فعلیت: نفس در ابتدا یک استعداد و قوه است، اما به تدریج با فعالیت در بدن و کسب تجربه، به فعلیت و کمال می‌رسد. به عبارت دیگر، نفس در ابتدا مانند یک لوح نانوشته است که با گذشت زمان و کسب دانش و تجربه، پر از معانی و حقایق می‌شود.

5. وحدت در عین کثرت: نفس، در عین حال که یک جوهر بسیط است، دارای قوای متعددی است که هر یک وظیفه خاصی را بر عهده دارند. این قوا، مانند ابزارهایی هستند که نفس از طریق آنها در بدن و جهان عمل می‌کند.

6. استقلال: نفس، تا حدودی مستقل از بدن است. اگرچه نفس و بدن با یکدیگر در ارتباط هستند و بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند، اما نفس، وجودی مستقل از بدن دارد و پس از مرگ بدن نیز باقی می‌ماند.

7. معرفت‌پذیری: نفس، قابلیت شناخت و معرفت دارد. انسان می‌تواند از طریق عقل، شهود و تجربه، به شناخت خود، جهان و خداوند دست یابد.

8. محرک و مدیر بدن: نفس، محرک و مدیر بدن است. بدن، ابزار نفس است و نفس از طریق بدن در جهان عمل می‌کند.

این ویژگی‌ها نشان می‌دهند که جوهر نفس در اندیشه ملاصدرا، یک موجود بسیار پیچیده و شگفت‌انگیز است که نقش مهمی در زندگی انسان ایفا می‌کند.

نظریه حدوث جسمانی و بقای روحانی ملاصدرا

ملاصدرا نظریه “حدوث جسمانی و بقای روحانی” را مطرح می‌کند. بر اساس این نظریه، نفس در ابتدا با بدن به وجود می‌آید و در اثر تکامل و تجرد، به مرتبه بقای روحانی می‌رسد. یعنی نفس در ابتدا یک استعداد و قوه است که به تدریج با فعالیت در بدن، به فعلیت و کمال می‌رسد.

پیش از ملاصدرا، فلاسفه اسلامی (مشاء) مانند ابن سینا معتقد بودند که نفس (روح) روحانی‌الحدوث و روحانی‌البقاء است؛ یعنی نفس از همان ابتدا مجرد و غیرمادی آفریده می‌شود و پس از مرگ بدن نیز به صورت مجرد باقی می‌ماند. ملاصدرا این دیدگاه را رد کرد و نظریه‌ی انقلابی خود را مطرح نمود:

- حدوث جسمانی نفس: ملاصدرا معتقد بود که نفس (روح) در آغاز پیدایش خود جسمانی است. به این معنا که نفس در مراحل اولیه تکوین، به عنوان یک قوه در مرتبه مادون وجود (جمادی، نباتی و حیوانی) آغاز می‌شود. او این را بر اساس حرکت جوهری خود توضیح می‌دهد. یعنی ماده‌ی جسمانی با حرکت جوهری، به تدریج مراتب کمال را طی می‌کند تا به حد تجرد می‌رسد و نفس از دل همین تحول و تکامل تدریجی جسم پدیدار می‌شود. به عبارت دیگر، نفس در ابتدای امر، صورت و کمالی برای بدن است و به تدریج تشخص می‌یابد و مراحل تکامل را طی می‌کند.

“حدوث جسمانی” به این معناست که نفس در ابتدای پیدایش خود، به جسم و بدن وابسته است و همزمان با تکوین بدن به وجود می‌آید. به عبارت دیگر، نفس از ابتدا یک جوهر مجرد و کامل نیست، بلکه یک استعداد و قوه است که در اثر تعامل با بدن و فعالیت در آن، به تدریج به فعلیت و کمال می‌رسد. ملاصدرا معتقد است که نفس در ابتدا به عنوان یک “صورت جسمانی” در بدن ظاهر می‌شود و سپس با حرکت و تکامل، از عالم ماده جدا شده و به عالم معنا صعود می‌کند.

- بقای روحانی نفس: پس از اینکه نفس به واسطه حرکت جوهری به کمال رسید و از مرحله‌ی جسمانی و وابستگی کامل به ماده گذر کرد، به مرتبه‌ی تجرد و روحانیت می‌رسد و پس از مرگ بدن نیز به صورت مجرد و روحانی باقی می‌ماند. این تکامل وجودی نفس ادامه پیدا می‌کند و به مراتب بالاتر تجرد می‌رسد.

“بقای روحانی” به این معناست که نفس پس از مرگ بدن نیز باقی می‌ماند و نابود نمی‌شود. نفس، پس از جدا شدن از بدن، به عالم ارواح منتقل می‌شود و در آنجا به حیات خود ادامه می‌دهد. ملاصدرا معتقد است که نفس پس از مرگ، به تدریج از تعلقات مادی رها شده و به کمالات بیشتری دست می‌یابد.

برای درک بهتر این نظریه، می‌توان آن را در قالب مراحل زیر توضیح داد:

1. پیدایش نفس همراه با بدن: نفس همزمان با شکل‌گیری جنین در رحم مادر، به وجود می‌آید. در این مرحله، نفس یک صورت جسمانی است و به بدن وابسته است.
2. تکامل نفس در اثر تعامل با بدن: نفس در طول زندگی، از طریق حواس، تفکر و تجربه، اطلاعات و دانش کسب می‌کند و به تدریج تکامل می‌یابد. هرچه نفس بیشتر به تفکر و تعقل بپردازد و از لذت‌های مادی دوری کند، بیشتر به عالم معنا نزدیک می‌شود.
3. جدایی نفس از بدن پس از مرگ: پس از مرگ، ارتباط نفس با بدن قطع می‌شود. نفس از بدن جدا شده و به عالم ارواح منتقل می‌شود.
4. بقای نفس و رسیدن به کمال: نفس پس از مرگ نابود نمی‌شود، بلکه به حیات خود در عالم ارواح ادامه می‌دهد و به تدریج از تعلقات مادی رها شده و به کمالات بیشتری دست می‌یابد.

ملاصدرا برای اثبات نظریه حدوث جسمانی و بقای روحانی، به دلایل مختلفی استناد می‌کند:

1. دلایل عقلی: ملاصدرا معتقد است که اگر نفس از ابتدا یک جوهر مجرد و کامل بود، نیازی به بدن نداشت و نمی‌توانست با آن ارتباط برقرار کند. همچنین، اگر نفس پس از مرگ نابود می‌شد، تمام تلاش‌ها و زحمات انسان در طول زندگی بیهوده بود.
2. دلایل قرآنی: ملاصدرا به آیاتی از قرآن کریم استناد می‌کند که به بقای نفس پس از مرگ اشاره دارند.
3. دلایل روایی: ملاصدرا به روایاتی از پیامبر اسلام و ائمه اطهار (ع) استناد می‌کند که به بقای نفس و عذاب و ثواب اخروی اشاره دارند.

نظریه حدوث جسمانی و بقای روحانی، تأثیرات مهمی در اندیشه ملاصدرا دارد:

1. توضیح رابطه نفس و بدن: این نظریه، رابطه نفس و بدن را به صورت یک رابطه تکاملی و پویا تبیین می‌کند.
2. تأکید بر اهمیت تربیت نفس: این نظریه، بر اهمیت تربیت نفس و دوری از لذت‌های مادی تأکید می‌کند. زیرا هرچه نفس بیشتر به تفکر و تعقل بپردازد، بیشتر به عالم معنا نزدیک می‌شود و پس از مرگ، از کمالات بیشتری برخوردار خواهد بود.
3. امیدواری به زندگی پس از مرگ: این نظریه، به انسان امید می‌دهد که پس از مرگ نیز به حیات خود ادامه خواهد داد و در عالم آخرت، پاداش و جزای اعمال خود را دریافت خواهد کرد.

حرکت جوهری نفس و تکامل آن

نظریه حدوث جسمانی و بقای روحانی نفس بر مبنای حرکت جوهری (که از مهم‌ترین ابداعات ملاصدراست) بنا شده است. این بدان معناست که نفس پیوسته در حال حرکت و شدن و تکامل است. از دیدگاه روانشناسی، این نشان می‌دهد که شخصیت و قوای روانی انسان ثابت و ایستا نیستند، بلکه دائماً در حال تغییر و تعالی هستند. این تکامل می‌تواند به سمت کمال (رسیدن به مراتب عقلی و الهی) یا به سمت نقص (در صورت غلبه قوای حیوانی) باشد.

مراتب نفس ملاصدرا

ملاصدرا نفس را دارای مراتب مختلف می‌داند. این مراتب، نشان دهنده سطوح مختلف وجودی و عملکردی نفس هستند. به طور کلی، ملاصدرا چهار مرتبه اصلی برای نفس قائل است:

• نفس نباتی (گیاهی): این مرتبه از نفس، مربوط به قوای تغذیه، رشد و تولید مثل است و در گیاهان و حیوانات وجود دارد.

1. این مرتبه از نفس، پایین‌ترین مرتبه نفس است و در گیاهان و حیوانات وجود دارد.
2. وظایف اصلی آن عبارتند از: تغذیه، رشد و نمو، و تولید مثل.
3. نفس نباتی فاقد حس و ادراک است و تنها به صورت غریزی عمل می‌کند.
4. این مرتبه از نفس، صرفاً به حفظ و بقای موجود زنده می‌پردازد و هیچ‌گونه آگاهی و شعوری ندارد.

• نفس حیوانی: این مرتبه از نفس، علاوه بر قوای نباتی، دارای قوای ادراکی (حس و خیال) و حرکتی نیز هست و مختص حیوانات است.

1. این مرتبه از نفس، در حیوانات وجود دارد و نسبت به نفس نباتی، کامل‌تر است.
2. علاوه بر قوای نباتی (تغذیه، رشد، تولید مثل)، دارای قوای ادراکی (حس و خیال) و حرکتی نیز هست.
3. نفس حیوانی قادر به درک حسی محیط اطراف خود است و می‌تواند از طریق حواس پنجگانه، اطلاعاتی را دریافت کند.
4. همچنین، نفس حیوانی دارای قوه خیال است که می‌تواند صور حسی را در ذهن خود حفظ و بازسازی کند.
5. نفس حیوانی دارای قوه حرکت است و می‌تواند به صورت ارادی حرکت کند.
6. این مرتبه از نفس، دارای غریزه و احساسات است و می‌تواند لذت و درد را تجربه کند.

• نفس انسانی (ناطق): این مرتبه از نفس، مختص انسان است و علاوه بر قوای نباتی و حیوانی، دارای قوه عقل و نطق (قدرت تفکر و سخن گفتن) است.

1. این مرتبه از نفس، مختص انسان است و بالاترین مرتبه نفس محسوب می‌شود.
2. علاوه بر قوای نباتی و حیوانی، دارای قوه عقل و نطق (قدرت تفکر و سخن گفتن) است.
3. نفس انسانی قادر به تفکر، استدلال و درک مفاهیم کلی است.
4. نفس انسانی دارای قوه اراده و اختیار است و می‌تواند در انتخاب اعمال خود، تصمیم‌گیری کند.
5. نفس انسانی دارای قوه خلاقیت و نوآوری است و می‌تواند چیزهای جدیدی را خلق کند.
6. این مرتبه از نفس، دارای آگاهی و شعور است و می‌تواند خود را به عنوان یک موجود مستقل و آگاه درک کند.
7. نفس انسانی می‌تواند به معرفت الهی دست یابد و به کمالات معنوی برسد.

• عقل فعال (مرتبه فراتر از نفس انسانی) : در بالاترین مرتبه، نفس می‌تواند به “عقل فعال” متصل شود و به بالاترین درجات کمال و معرفت برسد.

1. در برخی از آثار ملاصدرا، به مرتبه‌ای فراتر از نفس انسانی اشاره شده است که “عقل فعال” نام دارد.
2. عقل فعال، مرتبه‌ای از وجود است که منشأ تمام عقول جزئی است و به عنوان یک منبع الهی از دانش و معرفت عمل می‌کند.
3. نفس انسانی، در صورت تزکیه و تهذیب، می‌تواند به عقل فعال متصل شود و به بالاترین درجات کمال و معرفت برسد.
4. اتصال به عقل فعال، به معنای رسیدن به شهود و اشراق است و به انسان، دانشی یقینی و غیر قابل تردید می‌بخشد.

• مراتب نفس در اندیشه ملاصدرا، نشان دهنده سطوح مختلف وجودی و عملکردی نفس هستند که از نفس نباتی (پایین‌ترین مرتبه) تا عقل فعال (بالاترین مرتبه) گسترده شده‌اند. نفس انسانی، به عنوان بالاترین مرتبه نفس در عالم ماده، دارای قوای عقل و نطق است و می‌تواند با تزکیه و تهذیب، به کمالات معنوی دست یابد و به عقل فعال متصل شود.

قوای نفس ملاصدرا

• ملاصدرا به تفصیل به قوای نفس می‌پردازد. او قوای نفس را به دو دسته کلی تقسیم می‌کند:
  • قوای ظاهری (حواس پنجگانه): بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه.
  • قوای باطنی:
    • حس مشترک: محلی برای جمع آوری اطلاعات حسی.
    • خیال (مُخَیِّله): حفظ و بازسازی صور حسی.
    • وهم (مُتَوَهِّمه): ادراک معانی جزئی (مانند ترس، دوستی).
    • حافظه: حفظ معانی جزئی.
    • عقل (مفکره): تفکر، استدلال و درک معانی کلی.

ملاصدرا نفس را دارای قوای متعددی می‌داند که هر کدام وظایف خاصی را انجام می‌دهند. این قوا، درجات مختلفی از کمال و تجرد دارند و بر اساس مرتبه نفس (نباتی، حیوانی، انسانی) دسته‌بندی می‌شوند. در اینجا به مهم‌ترین قوای نفس از دیدگاه ملاصدرا اشاره می‌کنم:

الف) قوای نفس نباتی (گیاهی):

این قوا در پایین‌ترین سطح نفس قرار دارند و وظیفه حفظ و بقای موجود زنده را بر عهده دارند:

1. قوه غاذیه (تغذیه): وظیفه این قوه، جذب مواد غذایی و تبدیل آن به انرژی برای رشد و نمو بدن است.
2. قوه نامیه (رشد): وظیفه این قوه، افزایش حجم و اندازه بدن و رسیدن به کمال جسمانی است.
3. قوه مولده (تولید مثل): وظیفه این قوه، تولید مثل و بقای نسل است.

ب) قوای نفس حیوانی:

این قوا در مرتبه بالاتری از نفس نباتی قرار دارند و علاوه بر وظایف حفظ و بقا، وظیفه ادراک و حرکت را نیز بر عهده دارند:

1. قوای ادراکی:
   • حواس ظاهری (پنج‌گانه): شامل حس بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه است که وظیفه دریافت اطلاعات از محیط اطراف را بر عهده دارند.
   • حس مشترک: وظیفه این قوه، دریافت و ترکیب اطلاعات حسی از حواس ظاهری است. به عبارت دیگر، حس مشترک، محل اجتماع و تلفیق صور حسی است.
   • قوه خیال (مصوره): وظیفه این قوه، حفظ و بازسازی صور حسی است. به عبارت دیگر، قوه خیال، خزانه صور حسی است.
   • قوه واهمه: وظیفه این قوه، ادراک معانی جزئی غیر حسی است. به عنوان مثال، درک اینکه “گرگ خطرناک است” یک ادراک وهمی است.
   • قوه حافظه: وظیفه این قوه، حفظ و نگهداری معانی جزئی است که توسط قوه واهمه درک شده‌اند.
2. قوای محرکه:
   • قوه شهویه (جاذبه): وظیفه این قوه، تحریک و ترغیب به انجام اعمالی است که باعث لذت و ارضای نیازهای جسمانی می‌شوند.
   • قوه غضبیه (دافعه): وظیفه این قوه، تحریک و ترغیب به انجام اعمالی است که باعث دفع خطر و حفظ بقا می‌شوند.

ج) قوای نفس انسانی (ناطق):

این قوا در بالاترین مرتبه نفس قرار دارند و وظیفه تفکر، تعقل و درک مفاهیم کلی را بر عهده دارند:

1. قوه عاقله (عقل نظری): وظیفه این قوه، درک مفاهیم کلی و انتزاعی و استدلال و تفکر است. به عبارت دیگر، عقل نظری، قوه درک حقایق و اصول کلی است.
2. قوه عامله (عقل عملی): وظیفه این قوه، تشخیص درست از نادرست و هدایت اعمال و رفتار انسان بر اساس عقل و شرع است. به عبارت دیگر، عقل عملی، قوه تشخیص خیر و شر و عمل بر اساس آن است.

رابطه نفس و بدن ملاصدرا

ملاصدرا رابطه نفس و بدن را رابطه‌ای دوسویه و تعاملی می‌داند. بدن ابزار نفس است و نفس از طریق بدن در جهان عمل می‌کند. در عین حال، حالات و شرایط بدن بر نفس تأثیر می‌گذارند. به عنوان مثال، بیماری‌های جسمی می‌توانند بر حالات روحی و روانی فرد اثر بگذارند.

ملاصدرا در فلسفه خود، رابطه نفس و بدن را یک رابطه پیچیده و پویا می‌داند که از نظریه “حدوث جسمانی و بقای روحانی” او نشأت می‌گیرد. این رابطه، یک رابطه یک‌طرفه یا دوگانه‌انگارانه نیست، بلکه یک رابطه تعاملی و تکاملی است که در آن، نفس و بدن بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند.

برخلاف ابن سینا که قوا را ابزار نفس می‌دانست و نوعی دوگانگی بین نفس و قوای آن قائل بود، ملاصدرا معتقد بود که قوای نفس (مثل حس، خیال، وهم و عقل) عین نفس هستند و مراتب و شئون وجودی نفس‌اند. به عبارت دیگر، نفس در هر مرتبه‌ی وجودی، همان قوه‌ی متناسب با آن مرتبه است. نفس در مرتبه نباتی، غاذیه و نامیه است، در مرتبه حیوانی حس و حرکت است و در مرتبه انسانی عقل. فاعل نهایی در همه افعال، خود نفس است و قوا صرفاً مراتب ظهور و فعلیت‌یافتگی نفس هستند. این دیدگاه، به وحدت وجودی انسان و ارتباط عمیق‌تر قوای مختلف او با یکدیگر می‌انجامد.

با نظریه حدوث جسمانی، ملاصدرا ارتباط نفس و بدن را بسیار عمیق‌تر از پیشینیان (که بدن را صرفاً ابزاری برای نفس می‌دانستند) بیان می‌کند. از نظر او، نفس از دل تحولات بدن به وجود می‌آید و بدن بستر و زمینه‌ی اولیه برای تحقق و تکامل نفس است. این دیدگاه به نوعی وحدت وجودی بین نفس و بدن را نشان می‌دهد که با دوگانه‌انگاری صرف تفاوت دارد.

خلاصه‌ای از دیدگاه ملاصدرا در مورد رابطه نفس و بدن:

• وحدت وجودی نفس و بدن: ملاصدرا برخلاف دیدگاه دوگانه‌انگاری که نفس و بدن را دو جوهر جدا از هم می‌داند، معتقد است که نفس و بدن در بدو پیدایش، یک وحدت وجودی دارند. یعنی نفس، در ابتدا به عنوان یک “صورت جسمانی” در بدن ظاهر می‌شود و به تدریج، از طریق تعامل با بدن، به کمال می‌رسد.
• حدوث جسمانی و بقای روحانی: همانطور که قبلاً توضیح داده شد، ملاصدرا معتقد است که نفس در ابتدا همزمان با تکوین بدن به وجود می‌آید (حدوث جسمانی) و پس از مرگ بدن نیز باقی می‌ماند و نابود نمی‌شود (بقای روحانی).
• تأثیر متقابل نفس و بدن: ملاصدرا معتقد است که نفس و بدن بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند. یعنی، بدن بر نفس تأثیر می‌گذارد (به عنوان مثال، بیماری‌های جسمی می‌توانند باعث افسردگی و اضطراب شوند) و نفس نیز بر بدن تأثیر می‌گذارد (به عنوان مثال، اراده و تفکر می‌توانند باعث بهبود بیماری‌های جسمی شوند).
• غیریت و عینیت نفس و بدن: ملاصدرا معتقد است که نفس و بدن، هم عین یکدیگر هستند و هم غیر یکدیگر. یعنی، در بدو پیدایش، نفس و بدن یک وحدت وجودی دارند (عینیت)، اما پس از تکامل نفس، نفس از بدن جدا می‌شود و یک جوهر مستقل می‌شود (غیریت).

برای درک بهتر رابطه نفس و بدن از دیدگاه ملاصدرا، می‌توان آن را در قالب مراحل زیر توضیح داد:

• مرحله جنینی (تشکیل نفس به عنوان صورت جسمانی):
  • در این مرحله، نفس به عنوان یک “صورت جسمانی” در بدن جنین ظاهر می‌شود.
  • نفس در این مرحله، کاملاً به بدن وابسته است و هیچ‌گونه استقلالی ندارد.
  • وظیفه نفس در این مرحله، سازماندهی و هدایت رشد و نمو بدن است.
• مرحله کودکی و نوجوانی (تکامل نفس از طریق تعامل با بدن):
  • در این مرحله، نفس از طریق حواس، تفکر و تجربه، اطلاعات و دانش کسب می‌کند و به تدریج تکامل می‌یابد.
  • بدن به عنوان یک ابزار برای نفس عمل می‌کند و به نفس کمک می‌کند تا به شناخت و معرفت دست یابد.
  • هرچه بدن سالم‌تر و قوی‌تر باشد، نفس بهتر می‌تواند وظایف خود را انجام دهد.
• مرحله بلوغ و بزرگسالی (جدایی تدریجی نفس از بدن):
  • در این مرحله، نفس به تدریج از تعلقات مادی رها شده و به عالم معنا نزدیک می‌شود.
  • نفس در این مرحله، به یک جوهر مستقل تبدیل می‌شود و می‌تواند بدون نیاز به بدن، به تفکر و تعقل بپردازد.
  • هرچه نفس بیشتر به تفکر و تعقل بپردازد و از لذت‌های مادی دوری کند، بیشتر به عالم معنا نزدیک می‌شود.
• مرحله مرگ (جدایی کامل نفس از بدن):
  • در این مرحله، ارتباط نفس با بدن قطع می‌شود و نفس به عالم ارواح منتقل می‌شود.
  • نفس پس از مرگ نابود نمی‌شود، بلکه به حیات خود در عالم ارواح ادامه می‌دهد و به تدریج از تعلقات مادی رها شده و به کمالات بیشتری دست می‌یابد.

ملاصدرا برای اثبات نظریه خود در مورد رابطه نفس و بدن، به دلایل مختلفی استناد می‌کند:

• دلایل عقلی: ملاصدرا معتقد است که اگر نفس و بدن دو جوهر جدا از هم بودند، نمی‌توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. همچنین، اگر نفس پس از مرگ نابود می‌شد، تمام تلاش‌ها و زحمات انسان در طول زندگی بیهوده بود.
• دلایل قرآنی: ملاصدرا به آیاتی از قرآن کریم استناد می‌کند که به بقای نفس پس از مرگ و عذاب و ثواب اخروی اشاره دارند.
• تجربه شهودی: ملاصدرا معتقد است که هر انسانی می‌تواند با تفکر و مراقبه، به وجود نفس خود پی ببرد و رابطه آن را با بدن درک کند.

نظریه ملاصدرا در مورد رابطه نفس و بدن، تأثیرات مهمی در اندیشه او دارد:

• توضیح رابطه انسان با جهان: این نظریه، رابطه انسان با جهان را به صورت یک رابطه تعاملی و تکاملی تبیین می‌کند.
• تأکید بر اهمیت تربیت نفس: این نظریه، بر اهمیت تربیت نفس و دوری از لذت‌های مادی تأکید می‌کند. زیرا هرچه نفس بیشتر به تفکر و تعقل بپردازد، بیشتر به عالم معنا نزدیک می‌شود و پس از مرگ، از کمالات بیشتری برخوردار خواهد بود.
• امیدواری به زندگی پس از مرگ: این نظریه، به انسان امید می‌دهد که پس از مرگ نیز به حیات خود ادامه خواهد داد و در عالم آخرت، پاداش و جزای اعمال خود را دریافت خواهد کرد.

نقش عقل در سعادت

ملاصدرا عقل را مهم‌ترین قوه نفس انسانی می‌داند و معتقد است که سعادت انسان در گروی پرورش و تعالی عقل است. او بر اهمیت تفکر، تعقل و معرفت‌جویی تأکید می‌کند و معتقد است که انسان با استفاده از عقل می‌تواند به شناخت حقیقت و کمال دست یابد.

ملاصدرا معتقد است که سعادت واقعی انسان، در گرو پرورش و تقویت عقل است. او برای عقل، دو نقش اصلی در رسیدن به سعادت قائل است:

1. نقش معرفتی:
   • شناخت خداوند: مهم‌ترین نقش عقل، شناخت خداوند است. ملاصدرا معتقد است که سعادت واقعی انسان، در گرو معرفت خداوند و تقرب به اوست و این معرفت، تنها از طریق عقل حاصل می‌شود.
   • شناخت نفس: شناخت نفس، یکی دیگر از راه‌های رسیدن به سعادت است. انسان عاقل، تلاش می‌کند تا نفس خود را بشناسد و از نقاط قوت و ضعف آن آگاه شود. این شناخت، به او کمک می‌کند تا در مسیر کمال گام بردارد.
   • شناخت جهان: شناخت جهان و قوانین حاکم بر آن نیز برای رسیدن به سعادت ضروری است. انسان عاقل، تلاش می‌کند تا جهان را بشناسد و با قوانین آن هماهنگ شود.
2. نقش عملی:
   • تهذیب اخلاق: عقل، به انسان کمک می‌کند تا اخلاق خود را تهذیب کند و از رذایل اخلاقی دوری کند. انسان عاقل، می‌داند که فضایل اخلاقی، او را به سعادت نزدیک‌تر می‌کنند و رذایل اخلاقی، او را از آن دور می‌سازند.
   • عمل به شریعت: عمل به شریعت، یکی دیگر از راه‌های رسیدن به سعادت است. انسان عاقل، به دستورات شریعت عمل می‌کند و تلاش می‌کند تا رضایت خداوند را جلب کند.
   • دوری از لذت‌های مادی: دوری از لذت‌های مادی و توجه به لذت‌های معنوی نیز برای رسیدن به سعادت ضروری است. انسان عاقل، می‌داند که لذت‌های مادی، گذرا و فانی هستند و تنها لذت‌های معنوی، پایدار و ابدی هستند.

عقل فعال و سعادت: ملاصدرا در نظریه خود، به “عقل فعال” نیز اشاره می‌کند که مرتبه‌ای فراتر از نفس انسانی دارد و منشأ تمام عقول جزئی و منبع الهی دانش است. از نظر او، اتصال به عقل فعال، به معنای دستیابی به شهود و اشراق بوده و به کمال معنوی و سعادت حقیقی می‌انجامد.

موانع رسیدن به سعادت از دیدگاه ملاصدرا: ملاصدرا معتقد است که موانع متعددی بر سر راه رسیدن به سعادت وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• جهل: جهل، بزرگترین مانع رسیدن به سعادت است. انسان جاهل، نمی‌تواند حقایق هستی را بشناسد و به سعادت دست یابد.
• هوا و هوس: پیروی از هوا و هوس، انسان را از مسیر سعادت منحرف می‌کند. انسان شهوت‌ران، اسیر لذت‌های مادی می‌شود و از کمال معنوی باز می‌ماند.
• تعصب: تعصب، انسان را از پذیرش حقیقت باز می‌دارد. انسان متعصب، تنها به عقاید خود پایبند است و حاضر نیست به سخنان دیگران گوش دهد.
• تقلید کورکورانه: تقلید کورکورانه از دیگران، انسان را از تفکر و تعقل باز می‌دارد. انسان مقلد، بدون هیچ‌گونه تحقیقی، از عقاید و رفتار دیگران پیروی می‌کند.

خودشناسی و تزکیه نفس

ملاصدرا بر اهمیت خودشناسی و تزکیه نفس تأکید می‌کند. او معتقد است که انسان برای رسیدن به سعادت، باید خود را بشناسد و صفات ناپسند را از خود دور کند. تزکیه نفس از طریق عمل به دستورات شرع، انجام عبادات و دوری از گناهان حاصل می‌شود.

خودشناسی و تزکیه نفس در فلسفه ملاصدرا، دو رکن اساسی در مسیر رسیدن به سعادت و کمال انسانی هستند. این دو مفهوم، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و مکمل هم محسوب می‌شوند. به این معنا که خودشناسی، مقدمه‌ای برای تزکیه نفس است و تزکیه نفس، به تعمیق و گسترش خودشناسی کمک می‌کند.

خودشناسی از دیدگاه ملاصدرا: خودشناسی در فلسفه ملاصدرا، صرفاً شناخت ویژگی‌های ظاهری و جسمانی انسان نیست، بلکه به معنای شناخت حقیقت و جوهرۀ وجودی انسان، یعنی نفس است. ملاصدرا معتقد است که انسان باید تلاش کند تا نفس خود را بشناسد و از قوای مختلف آن، اعم از قوای عاقله، حیوانی و نباتی، آگاه شود.

اهمیت خودشناسی:

• کلید سعادت: ملاصدرا، خودشناسی را کلید سعادت می‌داند و معتقد است که تا انسان خود را نشناسد، نمی‌تواند به سعادت واقعی دست یابد. او می‌گوید: «من عرف نفسه فقد عرف ربه» (هر کس خود را شناخت، خدای خود را شناخت).
• شناخت خداوند: خودشناسی، راهی برای شناخت خداوند است. ملاصدرا معتقد است که انسان می‌تواند از طریق شناخت نفس خود، به شناخت صفات و افعال خداوند پی ببرد.
• تشخیص استعدادها و توانایی‌ها: خودشناسی، به انسان کمک می‌کند تا استعدادها و توانایی‌های خود را بشناسد و از آن‌ها در مسیر کمال استفاده کند.
• شناخت ضعف‌ها و نقص‌ها: خودشناسی، به انسان کمک می‌کند تا ضعف‌ها و نقص‌های خود را بشناسد و برای رفع آن‌ها تلاش کند.
• رهایی از جهل و گمراهی: خودشناسی، انسان را از جهل و گمراهی نجات می‌دهد و او را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

راه‌های خودشناسی: ملاصدرا برای رسیدن به خودشناسی، راه‌های مختلفی را پیشنهاد می‌کند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• تفکر و تعقل: تفکر و تعقل دربارۀ نفس و ویژگی‌های آن، یکی از مهم‌ترین راه‌های خودشناسی است.
• مراقبه و محاسبه نفس: مراقبه و محاسبه نفس، به انسان کمک می‌کند تا از اعمال و رفتار خود آگاه شود و برای اصلاح آن‌ها تلاش کند.
• توجه به آثار و نشانه‌های خداوند در جهان: توجه به آثار و نشانه‌های خداوند در جهان، به انسان کمک می‌کند تا از صفات و افعال خداوند آگاه شود و نفس خود را بهتر بشناسد.
• مطالعه آثار و کتب بزرگان: مطالعه آثار و کتب بزرگان و حکما، به انسان کمک می‌کند تا با دیدگاه‌های مختلف دربارۀ نفس و خودشناسی آشنا شود.
• عمل به دستورات شرع: عمل به دستورات شرع، به انسان کمک می‌کند تا نفس خود را تزکیه کند و به خودشناسی دست یابد.

تزکیه نفس از دیدگاه ملاصدرا: تزکیه نفس در فلسفه ملاصدرا، به معنای پاکسازی نفس از رذایل اخلاقی و آراستن آن به فضایل اخلاقی است. ملاصدرا معتقد است که نفس انسان، در بدو تولد، دارای استعداد کمال است، اما این استعداد، باید از طریق تزکیه و تهذیب، به فعلیت برسد.

اهمیت تزکیه نفس:

• شرط رسیدن به سعادت: ملاصدرا، تزکیه نفس را شرط رسیدن به سعادت می‌داند و معتقد است که تا انسان نفس خود را تزکیه نکند، نمی‌تواند به کمال واقعی دست یابد.
• دوری از رذایل اخلاقی: تزکیه نفس، به انسان کمک می‌کند تا از رذایل اخلاقی مانند حسد، کینه، غرور، خودخواهی و… دوری کند.
• کسب فضایل اخلاقی: تزکیه نفس، به انسان کمک می‌کند تا فضایل اخلاقی مانند صبر، شکر، توکل، ایثار، مهربانی و… را کسب کند.
• تقرب به خداوند: تزکیه نفس، انسان را به خداوند نزدیک‌تر می‌کند و او را مستحق رحمت و مغفرت الهی می‌سازد.
• آرامش و سعادت دنیوی و اخروی: تزکیه نفس، باعث آرامش و سعادت دنیوی و اخروی انسان می‌شود.

راه‌های تزکیه نفس: ملاصدرا برای تزکیه نفس، راه‌های مختلفی را پیشنهاد می‌کند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• مبارزه با نفس اماره: مبارزه با نفس اماره و خواسته‌های نفسانی، یکی از مهم‌ترین راه‌های تزکیه نفس است.
• عمل به دستورات شرع: عمل به دستورات شرع، به انسان کمک می‌کند تا نفس خود را کنترل کند و از گناهان دوری کند.
• ذکر و یاد خداوند: ذکر و یاد خداوند، به انسان کمک می‌کند تا از غفلت دوری کند و به یاد خدا باشد.
• همنشینی با صالحان: همنشینی با صالحان و نیکوکاران، به انسان کمک می‌کند تا از آن‌ها الگو بگیرد و به سوی خیر و صلاح حرکت کند.
• مطالعه کتب اخلاقی: مطالعه کتب اخلاقی، به انسان کمک می‌کند تا با اصول و مبانی اخلاق اسلامی آشنا شود.
• دعا و استغفار: دعا و استغفار، به انسان کمک می‌کند تا از خداوند طلب بخشش کند و به سوی او بازگردد.

ارتباط خودشناسی و تزکیه نفس: همانطور که گفته شد، خودشناسی و تزکیه نفس، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. به این معنا که خودشناسی، مقدمه‌ای برای تزکیه نفس است. انسان ابتدا باید خود را بشناسد و از نقاط قوت و ضعف خود آگاه شود تا بتواند برای تزکیه نفس خود تلاش کند. همچنین، تزکیه نفس، به تعمیق و گسترش خودشناسی کمک می‌کند. هرچه انسان نفس خود را بیشتر تزکیه کند، بیشتر به حقیقت وجودی خود پی می‌برد و خدا را بهتر می‌شناسد.

تأثیر اخلاق بر روان

ملاصدرا معتقد است که اخلاق نیکو بر روان انسان تأثیر مثبت می‌گذارد و باعث آرامش و سعادت او می‌شود. برعکس، اخلاق ناپسند باعث اضطراب، افسردگی و بدبختی می‌شود.

در فلسفه ملاصدرا، اخلاق نقش اساسی در سلامت و کمال روان انسان ایفا می‌کند. ملاصدرا معتقد است که اخلاق صرفاً مجموعه ای از قواعد و مقررات نیست، بلکه ریشه در شناخت حقیقت وجود و جایگاه انسان در هستی دارد. تأثیر اخلاق بر روان در اندیشه ملاصدرا چند وجهی است:

• شناخت حقیقت وجود: ملاصدرا معتقد است که شناخت حقیقت وجود، شامل شناخت جایگاه انسان در جهان هستی و ارتباط او با حق تعالی است. این شناخت، پیش زمینه و بنیان اخلاق است و با توجه به این شناخت است که انسان می‌تواند به ارزش‌ها و فضایل اخلاقی دست یابد. وقتی انسان حقیقت وجود خود و ارتباطش با هستی را میشناسد، می‌تواند رفتارهای مناسب و اخلاقی را انتخاب کند.

• تزکیه نفس: تزکیه نفس در فلسفه ملاصدرا، نقش کلیدی در بهبود روان و رسیدن به کمال دارد. اخلاق، ابزاری برای تزکیه نفس است. با عمل به فضایل اخلاقی، انسان قوای نفسانی خود را تربیت می‌کند، خواهش‌ها و تمایلات نادرست را کنترل می‌کند و به سوی کمال حرکت می‌کند. این تزکیه، منجر به آرامش روان، افزایش شعور و شناخت عمیق‌تر می‌شود.

• تقویت قوای عاقله: ملاصدرا قوای عقل را از جمله مهمترین قوای انسان می‌داند. اخلاق با تقویت قوای عاقله، انسان را به سوی شناخت حقیقت و ارزش‌های والا هدایت می‌کند. عمل به فضایل اخلاقی، انسان را به سوی تفکر عمیق‌تر و درک صحیح از واقعیت سوق می‌دهد، و این امر، به نوبه خود، بر سلامت روان او تأثیر مثبت می‌گذارد.

• ایجاد تعادل و توازن: فلسفه ملاصدرا معتقد است که انسان موجودی مرکب است و قوای مختلفی دارد. اخلاق، با ایجاد تعادل و توازن بین این قوا، به سلامت روان کمک می‌کند. کنترل خواهش‌ها و تمایلات نادرست و تقویت قوای عقلانی، به آرامش و تعادل روانی می‌انجامد.

• ارتباط با حق تعالی: ملاصدرا معتقد است که اخلاق، ارتباط انسان با حق تعالی را ارتقا می‌دهد. عمل به فضایل اخلاقی، انسان را به سوی کمال و قرب الهی هدایت می‌کند و این ارتباط، تأثیر مثبتی بر روان انسان دارد و به او آرامش و معنویت می‌بخشد.

در نهایت، ملاصدرا معتقد است که اخلاق، نه تنها یک مجموعه از قواعد و مقررات است، بلکه کلیدی برای شناخت حقیقی، تزکیه نفس و رسیدن به کمال انسانی و سلامت روان است.

معاد و بقای نفس

ملاصدرا به معاد و بقای نفس پس از مرگ اعتقاد دارد. او معتقد است که نفس پس از مرگ باقی می‌ماند و در عالم آخرت، پاداش و جزای اعمال خود را دریافت می‌کند.

در فلسفه ملاصدرا، معاد و بقای نفس، دو مفهوم کلیدی و مرتبط با هم هستند که به طور دقیق و با تکیه بر مبانی فلسفی اشرح شده اند.

بقای نفس: ملاصدرا معتقد است که نفس، به عنوان صورتِ بالفعلِ جسم، از جنس وجود است و به لحاظ ماهیت، قابل فنا نیست. این بدان معناست که نفس، یک موجود مستقل از جسم نیست که پس از مرگ جسم از بین برود، بلکه جزء لاینفک وجود انسان است و با مرگ جسم، به یک شکلی دیگر وجود دارد. این بقای نفس، به معنای بقایِ نفس به عنوان ماهیتِ انسانی نیست، بلکه بقایِ نفس به عنوان صورتی از وجود است که در جسم، بالفعل شده است.

معاد: معاد در فلسفه ملاصدرا، به معنای بازگشت به سوی خدا نیست، بلکه به معنای بازگشت به سوی کمال است. ملاصدرا معتقد است که نفس، پس از جدایی از جسم، به سوی کمال خود، یعنی شناخت و محبت الهی، گام برمی‌دارد. این کمال به معنای تجلی کاملِ نفس و درکِ عمیق‌ترِ حقایق هستی است. در این مسیرِ بازگشت، نفس، به مراتب وجودی بالاتر و کامل‌تری دست می‌یابد.

ویژگی‌های بقای نفس در فلسفه ملاصدرا:

• بقای نفس به عنوان صورت: نفس، به عنوان صورتِ جسم، موجودی مستقل از جسم نیست، بلکه همان نفس است که در جسم، بالفعل شده است. بنابراین، مرگ، فنا نیست، بلکه تبدیل است.

• بقای نفس با حرکت به سوی کمال: پس از مرگ، نفس در مسیر کمال، به شناخت و محبت الهی نزدیک‌تر می‌شود. این حرکت به سوی کمال، مستلزم تلاش و کوشش نفس در طول زندگی دنیوی است.

• رابطه نفس و جسم: ملاصدرا رابطه نفس و جسم را رابطه‌ای متقابل و درهم تنیده می‌داند. نفس، جسم را بالفعل می‌کند و جسم، نفس را به فعلیت در می‌آورد. این رابطه، در طول زندگی دنیوی و در مرحله پس از مرگ نیز، ادامه دارد.

• معاد به عنوان تجلی کامل نفس: معاد، تجلی کامل نفس در مراتب وجودی بالاتر است. نفس، با عبور از مراحل مختلف، به کمال خود می‌رسد و به شناخت و محبت الهی دست می‌یابد.

انسان‌شناسی وجودی و تعالی

رویکرد روانشناختی ملاصدرا بسیار وجودی و هستی‌شناسانه است. او انسان را موجودی در حال شدن می‌داند که کمال او در رسیدن به مراتب بالای وجود و اتحاد با حقایق الهی است. این دیدگاه پیامدهای عمیقی برای اخلاق، عرفان و تربیت دارد، زیرا غایت زندگی انسان را تکامل نفس و رسیدن به سعادت حقیقی می‌داند.

بیماری روانی از منظر ملاصدرا

از نظر ملاصدرا، بیماری روانی به عنوان یک اختلال در تعادل و هماهنگی میان اجزای نفس و ارتباط آن با جسم و عالم خارج قابل بررسی است. این دیدگاه با دیدگاه‌های صرفاً بیولوژیک یا روان‌شناختی متفاوت است. ملاصدرا، با نگاهی متعالیه، بیماری روانی را ناشی از اختلال در حرکت جوهری و ارتباط بین مراتب وجود می‌بیند.

اگرچه ملاصدرا به طور مستقیم به "بیماری‌های روانی" به شیوه مدرن نپرداخته، اما می‌توان از چارچوب نظری او برای تحلیل آن‌ها استفاده کرد.

نکات کلیدی در مورد بیماری روانی از دیدگاه ملاصدرا:

• وحدت وجود: بیماری روانی، مانند هر پدیده دیگری، در چارچوب وحدت وجود بررسی می‌شود. یعنی این اختلال، تجلی‌ای از یک عدم تعادل در نظام هستی است. اختلال در یک جزء، بر کل نظام وجود تأثیر می‌گذارد.
• نفس و جسم: ملاصدرا، نفس را جوهر مجردی می‌داند که با جسم مرتبط است. بیماری روانی، ناشی از اختلال در ارتباط و تعامل بین نفس و جسم است. این اختلال می‌تواند در قوای نفس (مانند عقل، غضب، شهوت) یا در تعادل جسمی ریشه داشته باشد.
• تأثیر عالم خارج: عالم خارج، با نفوذ در نفس، می‌تواند بر شخصیت و سلامت روانی تأثیر بگذارد. رویدادهای دشوار، فشارهای اجتماعی، و محیط‌های نامناسب، می‌توانند به عنوان عوامل مؤثر بر بیماری روانی تلقی شوند.
• جبر و اختیار: ملاصدرا، بر هم‌افزایی جبر و اختیار در انسان تأکید می‌کند. این به معنای آن است که عوامل خارجی و درونی، هر دو بر بروز و درمان بیماری روانی تأثیر می‌گذارند.
• نقش تربیت و تعلیم: از نظر ملاصدرا، تربیت و تعلیم صحیح، نقش مهمی در پیشگیری و درمان بیماری روانی دارد. این تربیت، شامل شناخت و کنترل قوای نفس و هماهنگی با عالم خارج می‌شود.
• درمان: درمان بیماری روانی، از دیدگاه ملاصدرا، شامل تلاش برای ایجاد تعادل میان اجزای نفس، جسم و عالم خارج است. این تلاش ممکن است شامل روش‌های اخلاقی، معنوی و همچنین درمان‌های پزشکی (در حد امکان) باشد.

از دیدگاه او، بیماری‌های روانی می‌توانند ناشی از:

• عدم تعادل قوای نفسانی (غلبه قوه شهوانی یا غضبیه بر عقل).
• عدم حرکت نفس به سمت کمال و درجا زدن در مراتب پایین‌تر وجود.
• وابستگی بیش از حد نفس به امور مادی و عدم توجه به ابعاد روحانی.

اهمیت اندیشه های ملاصدرا در روانشناسی:

اگرچه ملاصدرا به طور مستقیم به روانشناسی نپرداخته است، اما اندیشه های فلسفی او می تواند در فهم عمیق تر انسان و روان او کمک کند. نظریات او در مورد نفس، قوا، رابطه نفس و بدن، و نقش عقل در سعادت، می تواند برای روانشناسان و محققان علوم انسانی مفید باشد. به ویژه، تاکید ملاصدرا بر معنویت، اخلاق و خودشناسی، می تواند در رویکردهای روانشناسی مثبت‌گرا و معنوی‌گرا مورد توجه قرار گیرد.

اندیشه‌های ملاصدرا می‌تواند در موارد زیر مورد استفاده قرار بگیرد:

• روانشناسی شخصیت: فهم ساختار نفس و قوای آن می‌تواند به فهم عمیق‌تر شخصیت انسان کمک کند.
• روانشناسی رشد: نظریه حدوث جسمانی و بقای روحانی می‌تواند در فهم مراحل تکامل نفس و رشد روانی انسان مفید باشد.
• روانشناسی سلامت: تأثیر اخلاق بر روان و رابطه نفس و بدن می‌تواند در پیشگیری و درمان بیماری‌های روانی مورد استفاده قرار گیرد.
• روانشناسی معنوی: تأکید ملاصدرا بر معنویت و خودشناسی می‌تواند در توسعه رویکردهای روانشناسی معنوی کمک کند.

به طور خلاصه، ملاصدرا یک فیلسوف جامع‌نگر است که اندیشه‌های او می‌تواند در زمینه‌های مختلف علوم انسانی، از جمله روانشناسی، مورد استفاده قرار گیرد.